Azərbaycanda aqrar istehsalın artım templəri: dinamikasının xüsusiyyətləri və resurs amillərinin rolu

Xülasə

Məqalədə Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi şəraitində həyata keçirilmiş əsaslı aqrar islahatlardan sonra kənd təsərrüfatı istehsalının artım dinamikası və onun formalaşmasında resurs amillərinin rolu araşdırılır. Göstərilir ki, həmin şəraitdə sahədə istifadə olunan maliyyə, maddi və insani resursların, habelə dövriyyəyə cəlb edilən əkin sahələrinin ardıcıl genişlənməsi rejimində, nisbətən yüksək uzunmüddətli artım templərinin formalaşmasında məhsuldarlıq amili, ümumən, üstünlük qazanmış, eyni zamanda, ekstensiv amillərin də rolu əhəmiyyətli səviyyədə olmuşdur. Lakin qarşıdakı dövrlərdə, artım mənbələrinin ekstensiv genişləndirilməsinin çox məhdud hala gəlməsi ilə əlaqədar analoji modeldən istifadə mümkün olmayacaqdır. Bununla bağlı aqrar istehsalın strateji inkişaf məqsədlərinə uyğun orta və uzunmüddətli dinamikasının təmin edilməsi üçün artım amillərində keyfiyyət dəyişikliklərinin sürətləndirilməsinə zərurət yaranır. Məqalədə, həmçinin qeyd edilən dəyişikliklərin reallaşdırılmasının prioritet istiqamətlərinə baxılır.

Giriş

Azərbaycan iqtisadiyyatının qeyri-neft sektorunda önəmli yerlərdən birini tutan kənd təsərrüfatında əlverişli inkişaf dinamikasının formalaşması milli ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə yanaşı, əhalinin məşğulluğu probleminin həlli, kənd əhalisinin rifahının yaxşılaşdırılması, habelə ixracın şaxələndirilməsi baxımından əhəmiyyətli rola malikdir.

Postislahat artım templəri: qısa və uzunmüddətli dinamikanın xüsusiyyətləri

Ölkəmizdə Ulu Öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən əsaslı aqrar islahatlar nəticəsində torpaq sahələrinin və kənd təsərrüfatında istifadə olunan digər istehsal vasitələrinin  istehsalçıların mülkiyyətinə verilməsi ilə aqrar sahədə özəl təsərrüfatçılıq sisteminin formalaşması uzunmüddətli planda dinamik inkişafa yol açmışdır. 2000-2018-ci illərdə  Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı istehsalında orta illik artım templəri 4.4% təşkil edib [7]. Dünya Bankının məlumatlarına əsasən, kənd təsərrüfatının artım sürətinə görə Azərbaycan həmsərhəd dövlətləri,  habelə orta dünya səviyyəsini və  Avropa və Mərkəzi Asiya regionu üzrə orta səviyyəni əhəmiyyətli dərəcədə qabaqlayır (Diaqram 1.).

Qeyd edilən dövrün başlanğıcında (2000-2002-ci illərdə) ölkədə həyata keçirilmiş sistem transformasiyaları ilə bağlı yaşanan dərin böhrandan sonra formalaşmış aşağı baza effektinin fəaliyyəti şəraitində* yüksək artım templəri müşahidə edilmişdir. Sonrakı dövrlərdə orta müddətli artım templəri müəyyən qədər səngimişdir.

 

* Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının həcmi fiziki ifadədə 1990-1995-ci illərdə 1.8 dəfə, 1995-2000-ci illərdə 1.5 dəfə azalmışdır [9]

Uzunmüddətli dövrdə kənd təsərrüfatı istehsalının artımı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin müvafiq fərman və sərəncamları ilə təsdiq edilmiş dövlət proqramlarına, o cümlədən regionların sosial-iqtisadi inkişafı üzrə qəbul olunmuş dövlət proqramlarına, “Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair (2008-2015-ci illər) Dövlət Proqramı”na uyğun olaraq aqrar sahənin inkişafına yönəldilən resursların həcminin sürətlə yüksəlməsı sahəyə çoxşaxəli dövlət köməyi sisteminin formalaşması ilə bağlı olmuşdur.

Aqrar sahəyə dövlət köməyinin gücləndirilməsi üzrə tədbirlər texniki təminatın yeniləşdirilməsi, suvarılan torpaqların genişləndirilməsi, yüksək məhsuldarlığı təmin edən texnologiyaların tətbiqi əsasında fəaliyyət göstərən təsərrüfatların yaradılması, toxumçuluğun inkişafı, heyvanların cins tərkibinin yaxşılaşdırılması, istehsalçıların xərclərinin maliyyələşdirilməsinin dəstəklənməsi vasitəsilə  istehsalının artımına uzunmüddətli dövrlərdə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Aqrar sahədə artım, həmçinin ölkədə həyata keçirilən uğurlu sosial siyasət nəticəsində əhalinin rifahının yüksəlməsi gedişində kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarına tələbin sürətlə artması ilə stimullaşdırılmışdır**.

 

** 2000-ci illərdə Azərbaycan Respublikası əhali gəlirlərinin yüksəlməsi və ev təsərrüfatları istehlakının artım göstəricilərinə görə dünyanın öndə gedən ölkələri sırasında olub. 2003-2017-ci illərdə əhalinin hər nəfərinə görə əldə olunan pul gəlirlərinin orta illik artım tempi 16.7% təşkil edib. Dünya Bankının məlumatlarına əsasən 2000-2018-ci illərdə Azərbaycanda ev təsərrüfatlarının son istehlak xərclərinin orta illik artımı 11.7% olub (19). Bu, orta dünya göstəricisindən 9.0 faiz bəndi yüksəkdir. Həmin göstəriciyə görə, Azərbaycan Qətər istisna olmaqla bütün digər ölkələri qabaqlayıb. Əhali gəlirlərinin kəskin artırılması daxili ərzaq bazarının sürətlə genişlənməsinə yol açıb və əslində, bu sahənin məhsullarına tələbdə şok yaşanmasına səbəb olub. Qeyd edilənlərlə əlaqədar əhali gəlirlərinin yüksəlməsi vasitəsilə daxili bazarda rəqabətqabiliyyətli olan kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının genişləndirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə stimullaşdırılmışdır.

Eyni zamanda, nəzərə almaq lazımdır ki, ölkəmizin kənd təsərrüfatı istehsalının artım templəri üçün qisamüddətli dövrdə istiqrarsızlıq səciyyəvidir. Diaqram 2-dən aydın olduğu kimi, ayrı-ayrı illər üzrə artım templərində qalxıb-enmələr əhəmiyyətli miqyaslar alır. Bəzi illərdə hətta istehsalın fiziki həcmində enmə halları baş vermişdir. Artım templərində illər üzrə qeyri-sabitlik aqrar istehsalın hava-iqlim şəraitindən asılılığının xeyli yüksək olaraq qalması, habelə sahədə illər üzrə miqyasları nisbətən geniş olan struktur dəyişikliklərinin artım sürətinə bu və ya digər istiqamətdə təsir göstərməsi ilə bağlıdır. Bununla belə, dalğalanmaların artım amillərinin fəaliyyətində xüsusiyyətlərdən də qaynaqlandığı nəzərə alınmalıdır.

Artım templərinə strateji inkişaf məqsədləri ilə şərtlənən tələblər

2000-ci illərdə Azərbaycanın kənd təsərrüfatında artım templərinin uzunmüddətli planda formalaşan dinamikası ölkənin əsas bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları ilə özünütəminetmə dərəcəsinin əhəmiyyətli səviyyələrdə yaxşılaşmasına, ixrac olunan kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının həcminin artması və çeşidinin genişlənməsinə yol açmışdır.

Eyni zamanda, müvafiq yönümlərdə strateji inkişaf məqsədlərinin reallaşdırılması, o cümlədən Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalına dair Strateji Yol Xəritəsində müəyyən olunmuş hədəflərə [8] çatılması, ərzaq təhlükəsizliyində dayanıqlılığın təmin edilməsi aqrar istehsalın orta və uzunmüddətli dövrlərdə artım templərinin yüksəldilməsi potensiyalının tam reallaşdırılmasını tələb edir. Hazırda kənd təsərrüfatı istehsalının miqyasları mövcud imkanlara uyğun kimi dəyərləndirilə bilməz. Kənd təsərrüfatı istehsalında yaradılan əlavə dəyərin əhalinin hər nəfərinə görə məbləği orta dünya göstəricisindən 1.7 dəfə geri qalır. Bu sahədə fərq həmsərhəd ölkələrlə müqayisədə 1.3-2.5 dəfə təşkil edir (Cədvəl 1.).

Qeyd edək ki, göstərilən fərqlərin dərəcələri müvafiq müqayisələndirmələrdə ölkəmizin torpaq resursları və kənd təsərrüfatında istifadə edilən insani resursların nisbi göstəriciləri arasında mövcud olan fərqlərə uyğun deyil. Bunu, həm də ölkəmizin aqrar istehsalında resurs potensialının nisbətən aşağı səviyyədə reallaşdırılması kimi də dəyərləndirmək olar. Digər tərəfdən, Azərbaycanın kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları ilə xarici ticarətində əhəmiyyətli ölçülərdə kəsr mövcuddur. Bu sahədə ticarət açığı 2016-2018-ci illərin orta göstəricisi üzrə ümumi dövriyyəyə nisbətdə 40.8%, idxala nisbətdə 58% təşkil etmişdir [9].

Əhalinin real gəlirlərinin artması ilə bağlı, tələbin yüksəlməsi şəraitində ixracyönümlü istehsal sahələrinin prioritetliyini saxlamaqla yanaşı, daxili tələbatların ödənilməsində də yerli istehsalın rolunun zəruri səviyyədə yüksəldilməsi istehsalın nisbətən yüksək sürətli artımının davamlı təmin olunması ilə bağlıdır.

Təxmini hesablamaların nəticələrinə görə, ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə xarici ticarətdə mövcud olan kəsrin ardıcıl ixtisar olunması tarazlıq vəziyyətinə çatılması üçün qarşıdakı 10 illikdə aqrar istehsalın 5% səviyyəsində orta illik artım templəri ilə inkişafına ehtiyac yaranır.

Cədvəl 1. Kənd təsərrüfatında yaradılan əlavə dəyərin nisbi səviyyəsini səciyyələndirən göstəricilər***

	Kənd təsərrüfatında yaradılan əlavə dəyərin məbləği****
	Əhalinin hər nəfərinə görə		Kənd təsərrüfatında işləyənlərin hər nəfərinə görə		Kənd təsərrüfatı torpaqlarının hər hektarına görə
	Min ABŞ dolları	Dünya üzrə orta səviyyəyə nisbət əmsalı	Min ABŞ dolları	Dünya üzrə orta səviyyəyə nisbət əmsalı	Min ABŞ dolları	Dünya üzrə orta səviyyəyə nisbət əmsalı
Azərbaycan	0.25	0.581	1.3	0.342	0.5	0.735
Gürcüstan	0.33	0.767	1.4	0.368	0.51	0.755
İran İslam Respublikası	0.52	1.209	10	2.631	0.92	1.355
Rusiya Federasiyası	0.42	0.977	13.7	3.605	0.28	0.415
Türkiyə	0.62	1.442	9.0	2.368	1.3	1.914
Avropa və Mərkəzi Asiya regionu	0.49	1.139	10.8	2.842	0.58	0.853
Dünya	0.43	1	3.8	1	0.68	1

*** Mənbə [19]
**** 2016-2018-ci illərin orta göstəriciləri

Artımın resurs amillərinin təhlili

Tədqiq olunan dövrdə Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı cəlb edilən əmək, maddi, maliyyə və torpaq resurslarının dinamik genişləndirilməsi şəraitində inkişaf edib. 2000-2018-ci illərdə aqrar sahədə işləyənlərin sayı 1.2 dəfə, istifadə olunan əsas fondların dəyəri 3 dəfə artıb, kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahələri 1.7 dəfə genişləndirilıb, əsas kapitala yönəldilən investisiyaların həcmi fiziki ifadədə 11.8 dəfə çoxalıb [7], [9].

Araşdırılan dövrdə istehsalın artım templərini sahəyə investisiya qoyuluşlarının orta illik artım templəri  bir necə dəfə,  əsas fondların artım templəri xeyli qabaqlamışdır. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahələrinin artım templəri də nisbətən yüksək səviyyədə qərarlaşıb^#. Bunlarla yanaşı, sahədə işləyənlərin sayının artım sürəti də əhəmiyyətli olub (Diaqram 3.).

Resurs amilinin istehsalın artım templərinə təsirinin təfsilatlı dəyərləndirilməsi məqsədilə  müvafiq ekonometrik təhlil aparılmışdır.

Kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun artım sürətinə təsiri dəyərləndirilən amil göstəriciləri kimi işləyənlərin sayının, əkin sahələrinin və əsas fondların dəyərinin, habelə əsas kapitala yönəldilən investisiyaların illər üzrə artım sürətləri və mütləq göstəriciləri götürülüb.

 

# Araşdırılan dövrdə kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahələrinin genişlənməsi qismən keçid proseslərində yaşanan böhranla əlaqədar istifadəsiz qalmış sahələrin (2000-ci ildə əkin üçün istifadə edilmiş sahələr 1990-cı il üzrə müvafiq göstəriciyə nisbətən 28.8% az olmuşdur [7]) yenidən əkin dövriyyəsinə cəlb edilməsi, qismən də torpaqların təyinatının dəyişdirilməsi yolu ilə yeni sahələrdə əkinlərin aparılması hesabına baş vermişdir.

 

İstehsalın artım tempi	İşləyən-lərin sayının artım tempi	Əsas fondların artım tempi	Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin artım tempi	Əkin sahələrinin artım tempi	İnvestisiya qoyuluşlarının	İşləyənlərin sayı	Əsas fondların dəyəri	Kənd təsərrü-fatına yararlı torpaq sahələri	Əkin sahələri	İnvestisiya qoyuluş-larının həcmi	Məhsul istehsalının həcmi
1
-0.58074	1
-0.22231	0.28721	1
-0.03277	-0.1506	-0.23937	1
0.559962	-0.29589	-0.01652	-0.24342	1
0.055684	0.006428	0.515142	0.029534	-0.13461	1
-0.3839	0.507498	0.2653	-0.14506	-0.30636	-0.23278	1
-0.32535	0.408079	0.197117	-0.12558	-0.24895	-0.24389	0.978632	1
-0.38816	0.446749	0.134279	0.002795	-0.44846	-0.29823	0.94181	0.921835	1
-0.37268	0.476793	0.114172	-0.16937	-0.12724	-0.38497	0.91596	0.904066	0.871666	1
-0.20619	0.320375	0.167217	-0.03713	-0.19146	-0.15012	0.877567	0.88856	0.877152	0.883782	1
-0.26283	0.403873	0.179559	-0.18339	-0.14349	-0.25903	0.952727	0.967859	0.885778	0.90543	0.899159	1

Həmin göstəricilər üzrə korrelyasiya matrisasının (Cədvəl 2.) təhlili kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artım templəri ilə əkin sahəsinin artım templəri və kənd təsərrüfatında işləyənlərin sayının artım templəri arasında nisbətən daha sıx olduğunu göstərir. Artım templərinin kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqların sahəsinin dəyişilməsi tempi ilə, habelə amil göstəricilərinin həcminin dəyişilməsi ilə əlaqələrinin sıxlığı hissediləcək səviyyədə olmuşdur. Eyni zamanda, sonuncu göstəricilərin öz aralarında güclü multikollinearlıq müşahidə edilir. Güclü multikollinearlıq, həmçinin istehsal amillərinin kəmiyyətini ifadə edən göstəricilərlə kənd təsərrüfatı istehsalının dəyər ifadəsində həcmi arasında da mövcuddur. Belə vəziyyət müvafiq göstəriciləriin dinamikasını səciyyələndirən sıraların hamısı üçün demək olar ki, eyni səciyyəli meylliliyin xas olmasından irəli gəlmişdir.

Qeyd edilən cəhətlərlə (amil göstəricilərinin zaman sıraları üçün sərt meyllilik və göstəricilər arasında multikollinearlığın mövcudluğu) əlaqədar istehsal funksiyası modelində (Kobb-Duqlas funksiyası) həmin göstəricilərin izahedici dəyişənlər kimi reqressiya parametrləri statistik cəhətdən əhəmiyyətsiz olur. Başqa sözlə, həmin parametrlər etibarlılıq səviyyəsinə uyğun qiymətlər almır.

Göstərilənlər nəzərə alınmaqla kənd təsərrüfatı istehsalının artım templəri ilə asılılıq səviyyəsi ən yüksək olan sahədə işləyənlərin sayının artım templəri və əkin sahələrinin artım templəri göstəriciləri izahedici dəyişənlər kimi götürülməklə reqressiya təhlili aparılıb.

Həmin göstəricilərin 2001-2018-ci illərdə dəyişilməsinin^## qrafik təsviri Diaqram 4-də verilmişdir.

 

 

## Postislahat dövründə kənd təsərrüfatında işləyənlərin sayının hesablanması metodologiyasında dəyişikliklə və bununla bağlı sonradan dəqiqləşmələrin aparılması ilə əlaqədar həmin göstəricinin artım templərinə dair rəsmi statistika məlumatları üzrə 2001-ci ildən başlayaraq müqayisənin reallığı baxımından etibarlı hesab edilə bilən sıra qurmaq mümkün olmuşdur.

 

E-views proqram zərfi üzrə aparılan təhlillərin nəticələri müvafiq göstəricilərin dinamikasını ifadə edən sıraların stasionar olduqlarını sübut edir. Bununla əlaqədar araşdırmanın gedişində müvafiq asılılıqlara dair alınan korrelyasiya və reqressiya əmsallarının yalan olmaları istisna edilir.

Korrelyasiya təhlilinin nəticələri illər üzrə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun artım sürəti ilə işləyənlərin sayının və əkin sahələrinin artım templəri arasında demək olar ki, sıx əlaqənin müşahidə edildiyini göstərir. Bunu nəzərə alaraq istehsalın artım sürətinin müvafiq amillərdən asılılığını ifadə edən xətti reqressiya modelinə həmin göstəricilər daxil edilmişdir ^###.

 

### Kənd təsərrüfatı istehsalının artım amili kimi əsas istehsal fondlarının artım templərini modelə izahedici dəyişən kimi daxil etdikdə müvafiq reqressiya əmsalı statistik cəhətdən əhəmiyyətsiz qiymət alır. Bu,  araşdırılan dövrə aid empirik məlumatlar üzrə qeyd edilən göstəricilər arasında korrelyasiyanın zəif qiymət alması ilə bağlı olmuşdur. Belə hal özlüyündə əlaqənin qeyri-xətti olması, habelə sahədə əsas fondların artımının məhsul istehsalının həcminin yüksəlməsinə təsirində laqların olması ilə izah edilir. Baxılan sıraların zaman etibarilə uzunluğunun ölçüləri həmin laqları aşkara çıxarıb nəzərə almaqla etibarlı çoxamilli reqressiya modelinin qurulması tələblərinə uyğun olmamışdır.

 

Qeyd edilənlərə uyğun olaraq reqressiya modeli aşağıdakı formanı almışdır:

GRGP =4.8992522+0.247473 CLGR–1.67609 EGR+ε  [1]

burada:

• GRGP - kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun artım tempi;
• CLGR - əkin sahələrinin artım tempi;
• EGR - kənd təsərrüfatında işləyənlərin sayının artım tempi;
• ε - modelin səhvi.

Korrelyasiya təhlillərinin nəticələrinə görə məhsul istehsalının və investisiya qoyuluşlarının artım templəri arasında əlaqənin sıxlıq dərəcəsi əhəmiyyətli qiymət almamışdır. Belə vəziyyətdə xətti reqressiya modeli vasitəsilə həmin göstəricilər arasında əlaqənin birbaşa araşdırılması etibarlı nəticələr almağa imkan vermir. Bununla əlaqədar  yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ikimərhələli alqoritm tətbiq edilib. Birinci mərhələdə sözügedən göstəricilərin dəyər ifadəsində illik kəmiyyətləri arasında əlaqənin sıxlığı yüksək olduğu (Cədvəl 2.) nəzərə alınmaqla ölkənin kənd təsərrüfatında əsas kapitala yönəldilən investisiyaların məhsul istehsalının artımına təsiri avtokorrelyasiya modeli vasitəsilə araşdırılıb. 2001-2018-ci illərin məlumatlarına uyğun model aşağıdakı formanı almışdır:

 

AGP_t=331.3703 + 0.886974AGP_t-1 + 1.249224 İnv + ε [2]

burada:

• AGP_t – t ilində kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu, faktiki qiymətlərlə;
• AGP_t-1 - əvvəlki ildə kənd təsərrüfatında məhsul istehsalının dəyəri;
• İnv - kənd təsərrüfatında əsas kapitala yönəldilmiş investisiya; ε - modelin səhvi.

İkinci mərhələdə [2] modelində müvafiq dəyişənin repressiya əmsalı istifadə edilməklə, investisiya qoyuluşlarının həcminin illər üzrə dinamikasının məhsul istehsalının artım tempinə təsiri müəyyən olunub.

Asılı dəyişənlər:	[1] Kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun artım tempi⯌ [2] Kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu, faktiki qiymətlərlə
Əkin sahələrinin artım tempi [1]   Əvvəlki ildə kənd təsərrüfatında məhsul istehsalının dəyəri [2]	0.247473 ⯌⯌ (0.702611) 0.886974 (0.068317)
Kənd təsərrüfatında işləyənlərin sayının artım tempi [1] Kənd təsərrüfatında əsas kapitala yönəldilmiş investisiya [2]	–1.67609 (0.110936) 1.249224 (0.512202)
Sərbəst əmsal [1] [2]	4.8992522 (0.876757) 331.3703 (135.3377)
Cəm R- [1] [2]	0.708769 0.992791
R-kvadrat [1] [2]	0.502354 0.985634
Normallaşdırılmış R-kvadrat [1] [2]	0.436001 0.983719
DW statistikası [1] [2]	2.518587 2.218882
T-statistika: Sərbəst əmsal [1] [2] 1-ci dəyişən [1] [2] 2-ci dəyişən [1] [2]	5.580249 2.44847   2.230771 12.98327   -2.38551 2.438926

 

(...) əmsalın standart səhvləri göstərilmişdir
⯌ göstərici faiz ifadəsindədir
⯌ ⯌ göstəricilərin qiymətləri 95% etibarlılıq intervalında qəbul edilir

Hesablama aşağıdakı düsturla aparılıb:

m ={[a_2*(Inv_t – Inv_t-1) *d]/M_t-1}*100 [3]

burada:

• m - aqrar sahədə əsas kapitala investisiyaların əvvəlki ilə görə dəyişilməsi nəticəsində məhsul istehsalının artması (azalması), %-lə;
• a₂ - [2] modelində investisiya dəyişəninin reqressiya əmsalı;
• Inv_t və Inv_t-1 – müvafiq olaraq göstəricinin hesablandığı ildə və ondan əvvəlki ildə aqrar sahədə əsas kapitala yönəldilən investisiyaların məbləği;
• d - göstəricinin hesablandığı il üçün kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun müqayisəli və faktiki qiymətlərlə artım göstəricilərinin nisbəti;
• M_t-1 - əvvəlki ildə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun faktiki qiymətlərlə dəyəri.

 

Müvafiq testlərin nəticələri [1] və [2] modellərinin etibarlı olduğunu göstərir. Modellərin izahedici dəyişənləri statistik cəhətdən əhəmiyyətlidir.

1-ci modeldə kənd təsərrüfatında işləyənlərin sayının artım templəri dəyişəni üzrə reqressiya əmsalı mənfi işarə almışdır. Bu, sahədə çalışanların sayının artım templərinin yüksəlməsinin öz növbəsində qısamüddətli planda məhsul istehsalının artım templərinə təsir göstərən amil kimi çıxış etmədiyini ifadə edir. Belə vəziyyəti kənd təsərrüfatında çalışanların səviyyəsinin  yüksəkliyi^➊, daha doğrusu sahədə izafi məşğulluğun mövcudluğu ilə  izah etmək mümkündür. 

Modelə əsasən, ölkədə kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahələrinin artım templərinin yüksəlməsi aqrar sahədə bütövlükdə məhsul istehsalının artımının sürətlənməsi amili kimi çıxış edir.  Müvafiq parametrlərə görə, əkin sahələrinin artım tempinin hər faiz bəndinə istehsalın artım sürətinin 0.25 faiz bəndi yüksəlməsi uyğun gəlir. Model üzrə aparılan hesablamalara əsasən, araşdırılan dövrdə formalaşan uzunmüddətli artım templərində əkin sahələrinin genişlənməsinin payı 16-17%, o  cümlədən bitkiçilik məhsulları ilə şərtlənən artımda payı 30% təşkil etmişdir.

 Göstərilən vəziyyət əslində uzunmüddətli dövrdə kənd təsərrüfatında artım templərinin formalaşmasına bitkiçiliyin töhfəsində məhsuldarlıq amili üstünlük qazanmış olsa da, ekstensiv genişlənmənin əhəmiyyətli rol oynadığını təsdiq etməyə imkan verir.

2-ci modelə uyğun olaraq kənd təsərrüfatında əsas kapitala yönəldilən investisiyalar sahədə ümumi məhsulun həcminin qabaqlayıcı miqyasda artması ilə nəticələnir. Bu baxımdan sahəyə investisiya qoyuluşlarının genişlənmə dərəcəsinin yüksəlməsinin istehsalın artım templərinə təsirinin də müvafiq yönümdə daha əhəmiyyətli rola yiyələndiyini demək mümkündür. Eyni zamanda, [3] düsturu üzrə aparılan hesablamalar araşdırılan dövrdə əsas kapitala yönəldilən investisiyaların mərhələlər üzrə fərqli rol nümayiş etdirdiyini göstərir.

 

 

➊ 2016-2018-ci illərin orta göstəriciləri üzrə Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinin hər 100 hektarına aqrar sahədə çalışan 350 nəfər düşüb. Dünya Bankının 2014-2016-cı illərə aid müvafiq məlumatları əsasında aparılan hesablamalara görə, həmin göstəricinin səviyyəsi Azərbaycanda orta dünya göstəricisindən 5 dəfə, Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya regionu üzrə orta göstəricidən 25 dəfə, Türkiyədən 2.8 dəfə, İran İslam Respublikasından 5.5 dəfə, Gürcüstandan 1.4 dəfə artıqdır. Kənd təsərrüfatında çalışanların ümumi məşğulluqda xüsusi çəkisinə görə Azərbaycan Gürcüstan istisna olmaqla həmsərhəd ölkələri qabaqlayır. İzafi məşğulluğun mövcudluğuna Azərbaycanda kənd təsərrüfatının ümumi məşğulluqda və ÜDM-də paylarının nisbətinin həmsərhəd ölkələrlə müqayisədə yüksək olması da işarət edir. Yuxarıda göstərilən dövrdə həmin göstərici ölkəmizdə 7.3-ə, Gürcüstanda 6.7-yə, İranda 2-yə, Rusiyada 2.2-yə, Türkiyədə 3.3-ə bərabər olmuşdur (19).

 

Birinci mərhələdə, daha doğrusu, 2007-ci ilədək investisiyaların sahədə artım templərinə təsir dərəcəsi illər üzrə ümumən yüksək olmayıb. Sonrakı mərhələdə investisiya qoyuluşlarının kəskin yüksəlişi şəraitində onun məhsul istehsalının artım sürətinə təsiri böyümüşdür. Əsas kapitala investisiyalar həm artım mənbələrinin genişləndirilməsi və həm də gücləndirilməsinin əsas amillərindən birinə çevrilmişdir. Bununla yanaşı, həmin mərhələdə əsas kapitala yönəldilən investisiyaların miqyaslarında kəskin qalxıb-enmələr öz növbəsində aqrar istehsalın artım templərində dalğalanmaları şərtləndirən əsas amillərdən birinə çevrilmişdir. Bu özünü 2-ci və 4-cü diaqramların 2007-ci ildən sonrakı dövrə aid olan hissələrinin müqayisəsində ifadə edir. İnvestisiya amilinin artım tempinə təsir göstəricisinin mənfi işarə alması və kənd təsərrüfatı istehsalının fiziki həcmində enmə hallarının baş verməsi və ya fiziki həcm indeksinin aşağı səviyyədə qərarlaşması eyni dövrlərə təsadüf edir.

Keyfiyyət dəyişiklikləri əsasında artım potensialının inkişaf etdirilməsi

Aparılan təhlillərin əsasında ilk növbədə istifadə olunan insan resurslarının sadəcə kəmiyyətcə genişləndirilməsinin  ölkəmizin kənd təsərrüfatında artımı sürətləndirmə potensialını başa vurduğunu söyləmək mümkündür.  Başqa sözlə, Azərbaycanın kənd təsərrüfatında mövcud olan  izafi məşğulluq  şəraitində işləyənlərin sayca çoxalmasının sürətlənməsi sahədə istehsalın artım amili kimi çıxış edə bilmir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatında izafi məşğulluğun aradan qaldırılmasının, bu sahədən kənara işçi axınının stimullaşdırılmasının yolu ölkə iqtisadiyyatının miqyaslı şaxələndirilməsi, digər istehsal sahələrinin, habelə xidmət sferasının inkişafının sürətləndirilməsindən keçir.

Bununla belə, aqrar istehsalın artımında zəruri dinamikliyin davamlı saxlanılması üçün insan kapitalının inkişafı və bu əsasda innovativ texnologiyalarla işləmək, aqrotexniki qaydalara düzgün əməl etmək, istehsal resurslarından səmərəli istifadə etmək sahəsində bilik və bacarıqların yüksəldilməsi probleminin həlli xüsusi önəm kəsb edir.

İnnovativ texnologiyaların geniş tətbiqi tələblərinə cavab verən yüksək ixtisaslı  mütəxəssislər hazırlığının genişləndirilməsi, bu sahədə  təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə yanaşı, həmin mütəxəssislərin bilavasitə qazandıqları ixtisas üzrə kənd yerlərində uzun müddət işləmələrinin stimullaşdırılması yönümündə təsirli tədbirlərin həyata keçirilməsinə ehtiyac güclənir. Digər tərəfdən, yeni texnologiyaların səmərəli tətbiqinin əsas zəminlərindən biri kimi fermerlərin bilik və bacarıqlarının artırılmasının  əhatəli və dayanıqlı  sisteminin qurulması məqsədəuyğundur. ^➋

Kənd təsərrüfatı istehsalının artım templərinin yüksəldilməsinin amili olaraq əkin sahələrinin genişləndirilməsi imkanları məhduddur. Unutmamalıyıq ki, postislahat şəraitində əkinlərin sahəsi ilk növbədə istifadəsiz qalan sahələrin yenidən dövriyyəyə cəlb edilməsi hesabına artmışdır. Sonradan buna paralel olaraq təyinatı dəyişdirilmək yolu ilə yeni torpaqların əkin dövriyyəsinə cəlb edilməsi həyata keçirilmişdir. Lakin sahədə artımın səviyyəsi və strukturuna təsirinin səmərəliliyi baxımından  bu xəttin müəyyən çətinliklərlə bağlı olduğuna da diqqət yetirilməsinə ehtiyac yaranır.

Əvvəla, əkin sahəsi kimi yeni istifadə edilməyə başlayan torpaqlar həmin məqsəd üçün, bir qayda olaraq, nisbətən aşağı keyfiyyət göstəricilərinə malik olurlar. ^➌ Bununla əlaqədar olaraq həmin torpaqlar hesabına əkin sahələrinin genişləndirilməsinin artıma təsiri də nisbətən zəif olur. Eyni zamanda, göstərilən torpaqların əkin sahəsi kimi istifadəsinə başlanması iri həcmli əsaslı məsrəflərlə bağlı olur və bu baxımdan iqtisadi cəhətdən səmərəli olmaya bilir.

Nəhayət, məsələyə kənd təsərrüfatı istehsalının səmərəli strukturunun təmin olunması tələblərinə uyğunluğu baxımından yanaşdıqda hazırki şəraitdə yeni torpaqlar hesabına əkin sahələrinin genişləndirilməsi imkanlarının çox məhdud hala gəldiyini demək mümkündür.

Qeyd edilənlərlə əlaqədar torpaq resurslarının, o cümlədən əkin sahələrinin məhdudluğu şəraitində məhsuldarlığın yüksəldilməsi aqrar istehsalın artım sürətinin dəstəklənməsinin başlıca amilinə çevrilir. Bu istiqamətdə son dövrlərdə irəliləyişlər baş vermişdir. Bunun davamlı xarakter alması baxımından diqqəti cəlb edən cəhətlər də mövcuddur.

Birincisi, məhsuldarlığın artmasının ümumi meylinin gücləndirilməsinə ehtiyac vardır. İstər bitkiçilik və istərsə də heyvandarlıqda məhsuldarlığın aqrar sahədə inkişafın müasir şərtlərinin yaratdığı potensial imkanlara tam uyğun gəlmədiyini nəzərə almalıyıq.

İkincisi, kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə  məhsuldarlığın yüksəlməsi miqyasları və templərində əhəmiyyətli fərqlər qalmadadır. Bununla bağlı, uzunmüddətli planda istehsalın artımının təmin edilməsində məhsuldarlıq amilinin rolu bütün hallarda yüksək deyil. Hesablamalarımıza görə, 2003-2005-ci illərin orta göstəriciləri ilə müqayisədə 2016-2018-ci illərdə istehsalın artımında məhsuldarlıq amilinin payı tərəvəz üzrə 100%, dənlilər və dənli paxlalılar üzrə 40.5%, meyvə və giləmeyvə üzrə 10% olmuşdur. Həmin göstərici mal əti istehsalı üzrə 68.3%, inək və camış südü istehsalı üzrə 71.6% təşkil etmişdir [7].

Üçüncüsü, bəzi sahələrdə məhsuldarlığın  yüksəldilməsi  davamlı prosesə  çevrilməyib.  İllər üzrə

məhsuldarlıq səviyyəsində qalxıb-enmə halları öz növbəsində bütövlükdə kənd təsərrüfatı istehsalının artım tempində istiqrarsızlığı şərtləndirən amillərdən biri kimi çıxış edir.

 

➋ FAO-nun rəhbərliyi tərəfindən biliyə kənd təsərrüfatının gələcəyi üçün yeni paradiqma kimi də baxılır. Belə yanaşma çərçivəsində aparılan dəyərləndirməyə görə, kənd təsərrüfatının gələcəyi böyük miqdarda resurslar deyil, bilik tələb edir (http://www.fao.org/news/story/ru/item/1069637/icode/).
➌ “Qızıl fond” kimi dəyərləndirilə biləcəyimiz əkinəyararlı keyfiyyətli torpaqlar əsaslı aqrar islahatların gedişində pay torpaqları kimi istehsalçıların mülkiyyətinə verilmişdir.

 

Məhsuldarlığın zəruri templərlə yüksəldilməsində ilk növbədə yüksək məhsuldar toxumlardan istifadə, innovativ becərmə texnologiyalarının tətbiqi əhəmiyyətli rol oynayır. ^➍ Bununla yanaşı,  torpaqların ekoloji vəziyyətinin yaxışdırılması, münbitliyin bərpası və qorunması ilə bağlı məsələlərin həlli sürətləndirilməlidir. Bu halda, mütəxəssislərin qeyd etdiyi kimi, meliorativ vəziyyətin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlərin tətbiqinə torpaqların təbii-təsərrüfat göstəricilərindən, təsərrüfatların maliyyə və texniki təminatından asılı olaraq fərdi yanaşma olmalıdır [3]. 

   Məhsuldarlığın yüksəldilməsi, həmçinin kənd təsərrüfatında su təminatının yaxşılaşdırılması, su resurslarının səmərəli istifadəsi ilə bağlıdır. Bu problemin həllinin strateji istiqamətlərindən biri kimi suvarma sistemlərinin təkmilləşdirilməsi, o cümlədən mövcud suvarma və kollektor drenaj şəbəkələrinin indiki təsərrüfat strukturuna uyğunlaşdırılması qəbul olunur [12].

İnnovativ inkişaf amillərinə söykənməklə aqrar istehsalın artım templərinin sürətləndirilməsi sahənin zəruri investisiya  resursları ilə təminatı ilə bağlıdır. Torpaqların münbitliyinin bərpası  və qorunması, habelə  su resurslarının səmərəli istifadəsi vəzifələrini nəzərə almaqla, əslində, qarşıdakı dövrlərdə əsas kapitala yönəldilən investisiyalar aqrar istehsalın  artımının əsas drayverlərindən biri   olmalıdır. Bununla əlaqədar, investisiya siyasətində aqrar sahənin prioritetliyinin təmin olunması  zəruri olacaqdır.

Bu istiqamətdə ilkin hədəf kimi ölkə iqtisadiyyatına investisiya qoyuluşlarının ümumi həcmində kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisinin sahənin ÜDM-də payından aşağı olmaması qəbul edilə   bilər. Qeyd edək ki, həmin göstəricilərin nisbəti baxımından kənd təsərrüfatı, iqtisadiyyatın digər əsas sahələri ilə müqayisədə əlverişsiz mövqeyə malikdir. 2016-2018-ci illərin orta göstəricilərinə əsasən,  iqtisadiyyata ümumi investisiya qoyuluşlarında sahənin payı ÜDM-də payından  sənaye üzrə 17.3 faiz bəndi, tikinti üzrə 9 faiz bəndi, nəqliyyat, anbar təsərrüfatı və rabitə üzrə 3.5 faiz bəndi artıq olmuş, aqrar sahə üzrə isə 2.2 faiz bəndi geri qalmışdır [7].

Eyni zamanda, əsas kapitala yönəldilən investisiyaların aqrar istehsalın davamlı artımına  təsirinin gücləndirilməsi onun həcminin dinamikasında əvvəlki dövrlər üçün səciyyəvi olmuş kəskin qalxıb-enmələrin aradan qaldırılması, habelə investisiyaların strukturunda innovativ inkişaf tələblərinə uyğunluğun artırılması istiqamətində dəyişikliklər aparılmasını nəzərdə tutur. Hazırki şəraitdə əsas kapitala investisiyalar həm artımın ekstensiv mənbələrinin genişlənməsinə (yeni əkin sahələrinin mənimsənilməsi, meyvə və giləmeyvə əkmələrinin genişləndirilməsi, məhsuldar mal-qaranın baş sayının artırılması və s.), həm də məhsuldarlığın yüksəlməsinə təminatlar formalaşdıran amil kimi çıxış edir. Habelə ikinci istiqamətin dominantlıq qazanması əsas vəzifəyə çevrilir.

 

➍ İnkişaf edən iqtisadiyyatlar üçün kənd təsərrüfatının müasir artım nəzəriyyəsində məhsuldarlığın yüksəldilməsinin mühüm şərti kimi texnologiyanın tətbiqi iqtisadi qərar olaraq resursların əldə edilməsi və bölüşdürülməsi barədə qərarların qəbulu ilə eyni sırada dayanır [1]. Məsələyə göstərilən mövqedən yanaşmaqla əslində innovativ texnologiyaların tətbiqini kənd təsərrüfatında artımın resurs amillərindən biri kimi də dəyərləndirmək olar.

Nəticə

Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi şəraitində həyata keçirilmiş əsaslı aqrar islahatlardan sonrakı dövrdə kənd təsərrüfatında artım templəri dinamik surətdə dəyişən inkişaf şərtləri çərçivəsində formalaşıb. Sahədə artım ilkin mərhələdə yeni aqrar strukturla şərtlənən yüksək istehsalçı marağı ilə dəstəklənmişdir. Sonrakı mərhələdə kənd təsərrüfatına şaxəli dövlət köməyi sisteminin qurulması və sürətli inkişaf strategiyasının reallaşdırılması gedişində əhali gəlirlərinin genişmiqyaslı yüksəlməsi nəticəsində daxili tələbin böyüməsi, habelə məhsul ixracının təşviqi, istehsalçılara əlverişli fəaliyyət mühiti yaratmaqla artım mənbələrinin fəallaşdırılmasına yol açmışdır.

 Nəticədə qısamüddətli dövrlərdə artım templərinin volatilliyi müşahidə edilsə də, uzunmüddətli artım templərinin beynəlxalq müqayisələr fonunda nisbətən yüksək kimi dəyərləndirilə bilən səviyyəsi  formalaşmışdır. Eyni zamanda, bu, sahədə istifadəyə cəlb olunan istehsal resurslarının həcminin geniş miqyaslarda böyüməsi şəraitində baş tutmuşdur.

Göstərilən vəziyyətdə məhsuldarlıq səviyyəsinin artma dərəcəsi ümumən çox yüksək olmamış, nəticədə istehsalın kapitaltutumluluğu kəskin yüksəlmişdir. Bununla belə, artım templərinin istifadə olunan resursların ardıcıl və miqyaslı artması rejimində  formalaşması  ekstensiv genişlənmə amilinin  mütləq üstünlük qazanması anlamına da gəlməməlidir. Araşdırmaların nəticələrinə görə, həmin dövrdə uzunmüddətli artım sürətinin formalaşmasında qeyd edilən amilin təsir payı 1/3-ə yaxın qiymətləndir. Məsələnin problemli tərəfi qarşıdakı dövrlərdə artım mənbəyi olaraq ekstensiv genişlənmə imkanlarının  çox məhdud hala gələcəyi ilə bağlıdır. Azərbaycan iqtisadiyyatının aqrar sektoru üçün səciyyəvi olmuş artımın istifadəyə cəlb edilən resursların ardıcıl genişləndirilməsi şəraitində formalaşdırılması modeli qarşıdakı dövrlərdə sahədə zəruri inkişaf dinamikasının təmin olunması baxımından məhdudiyyətlərə dirənir.

Göstərilənlərlə əlaqədar, aqrar sahədə dinamik inkişafın təmin olunması məqsədilə ekstensiv genişlənmə ilə təmin olunan artımın resurs amillərində keyfiyyət dəyişikliklərinin aparılması əsasında potensialın gücləndirilməsi ilə qarşılanmasına zərurət yaranır. Həmin dəyişikliklər insan kapitalını inkişaf etdirməklə artımda rolunun daha fəal hala gətirilməsini, dayanıqlı inkişaf tələbləri nəzərə alınmaqla torpaqların münbitliyinin bərpasını və yüksəldilməsini, sahədə istifadə olunan əsas kapitalın yeniləşməsi və strukturunun təkmilləşdirilməsini, innovativ texnologiyaların tətbiqinin genişləndirilməsini əhatə etməlidir. Bu istiqamətlərdə irəliləyişlərin sürətləndirilməsi məqsədilə:

 

• kənd təsərrüfatında innovasiyaların geniş yayılması tələblərinə uyğun olaraq yüksəkixtisaslı mütəxəssislərlə təminatın əsaslı yaxşılaşdırılması mexanizmlərinin inkişaf etdirilməsi, habelə istehsalçıların bilik və bacarıqlarının yüksəldilməsinin tam əhatəli və fasiləsiz prosesə çevrilməsini əhatə edən sistemin qurulması;
• kənd təsərrüfatı məhsullarının əsas növləri üzrə istehsalın artımında  məhsuldarlıq amilinin dominantlığa yiyələnməsinin zəruri şərti kimi, həmin məhsullarının hər birinin dəyər zəncirinin bütün həlqələrində innovativ texnologiyaların geniş tətbiqi;
• iqtisadiyyata investisiya qoyuluşlarında aqrar sektorun orta və uzunmüddətli dövrlərdə prioritetliyinin gözlənilməsi, eyni zamanda, əsas kapitala yönəldilən investisiyaların strukturunun innovativ inkişaf hədəflərinə uyğun təkmilləşdirilməsi ilə bağlı məsələlərin həlli ön plana keçir.

 

İnvestisiyaların strukturunun qeyd edilən istiqamətdə təkmilləşdirilməsi insan kapitalının keyfiyyətinin yüksəldilməsinə və məhsuldarlığın artırılmasını təmin edən texnologiyaların tətbiqinə zəminlər formalaşdırmaqla artım amillərinin sinerjisindən yararlanmağa yol açır.

Ədəbiyyat

1. Agriculture and Economic Growth: Theory and Measurement: Yair Mundlak (Ed.) (2000) Harvard University Press, Cambridge, MA, 479 pp.
2. “Agricultural Production Economics" by David L. Debertin (2012)
   https://uknowledge.uky.edu › agecon_textbooks
3. Akif Vəliyev (2019), “Torpaqlardan səmərəli istifadənin və torpaq münasibətlərinin tənzimlənməsinin hüquqi-iqtisadi aspektləri”. Bakı, 383 s.
4. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi (2016)

5. “Azərbaycanda ərzaq təhlükəsizliyi 2001”. (İllik statistik məcmuə) (2001). Bakı, 469 s.
6. “Azərbaycanın kənd təsərrüfatı 2015”. Statistik məcmuə. Bakı, 670 s
7. “Azərbaycanın kənd təsərrüfatı 2019”. Statistik məcmuə. Bakı, 644 s.
8. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi (2016) https://static.president.az/pdf/38542.pdf
9. “Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2019”, Bakı.
10. Bəyalı Ataşov (2017) “Aqrar sahədə struktur və səmərəlilik problemləri (nəzəriyyə və praktika)”. Bakı, 536 s.
11. Knowledge is the new paradigm for the future of foodandagriculture http://www.fao.org/news/story/en/item/1069583/icode/
12. Mehman Ağarza oğlu Rzayev (2019), “Azərbaycan: suvarma əkinçiliyinin reformasiyası və ekoloji dayanıqlığı”. Bakı, 369 s.
13. Oblitas K.R., (2011), Promoting Azerbaijan’s Agricultural Productivity (1997-2010), TheWorld Bank, Washington, D.C., USA;
    Promoting Azerbaijan's Agricultural Productivity (1997 2010)
14. Salahov S.V. “Kənd təsərrüfatının inkişaf meylləri və aqrar siyasətin prioritetləri”.
    Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı Elmi-Tədqiqat İnstitutunun “Elmi Əsərləri”, 2013, №4
15. Savita N.Nayak, Dr. V.M.Bankapur, Modelling the Growth of Global Agricultural Literature: A Scienometric Study Based on CAB-Abstracts org › img › 2017_Vol_7_Issue_3
16. Shinde Ramesh Govindrao, Modelling of Economic Growth Rate of Agriculture Sector of India using Solow Growth Model with Growth Differential Equation
    Modelling of Economic Growth Rate of Agriculture Sector of India using Solow Growth Model with Growth Differential Equation
17. The development of the share of agriculture in GDP and employment A case study of China, Indonesia, the Netherlands and the United States Annemarie van Arendonk May 2015 https://edepot.wur.nl ›
18. Vüsal Qasımlı, “İqtisadi modernizasiya”. Bakı 2014, 311 s.
19. World Bank. World Development Indicators 2017-2019
    World Development Indicators
20. Yadulla Həsənli, Gülbala Quliyev (2017), “Azərbaycanda kənd təsərrüfati məhsulları istehsalının Kobb-Duqlas funksiyası ilə təhlili”.