Necə kömək edə bilərik?

Məqalə, müəllif və s.

Bitkiçilikdə ailə-kəndli təsərrüfatlarının minimum zəruri ölçüləri: yaşayış minimumu meyarı üzrə yanaşma

Namiq Şalbuzov Əlövsət, i.ü.f.d.

namiq.shalbuzov@atm.gov.az

25087 ­ ­ AZ ­ ­ 31. Yanvar 2020 ­ ­­ ­ yaşayış minimumu təsərrüfat kənd ailə kiçik istehsal istehlak səbət ərzaq təsərrüfat ölçüsü gəlir mənfəət

Xülasə

Məqalədə kənd yerlərində yaşayan əhalinin ailə təsərrüfatlarının minimum ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində araşdırma aparılmışdır. Təsərrüfatın minimum ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi üçün kənd yerlərində yaşayan bir ailənin minimum istehlak normalarına uyğun qidalanmasının təmin edilməsindən ötrü tələb olunan maliyyə vəsaitlərinin və digər zəruri istehlak xərclərinin cəmi hesablanmışdır. Daha sonra isə kənd təsərrüfatının bitkiçilik sahəsində əsas istehsal istiqamətləri üzrə məhsuldarlıq, maya dəyəri və satış qiyməti göstəriciləri əsasında bir təsərrüfatın minimum ölçüləri müəyyənləşdirilmişdir.

Giriş

Kənd təsərrüfatı ölkənin sosial-iqtisadi həyatında mühüm əhəmiyyət kəsb edən sahələrdən biri kimi diqqət mərkəzindədir. Ölkə əhalisinin 47 faizdən çox hissəsinin kənd yerlərində yaşaması, məşğul əhalinin 36 faizdən çox hissəsinin məhz kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məşğul olması sosial baxımdan kənd təsərrüfatının  bir sektor kimi əhəmiyyətini daha da artırır. Belə ki, kənd təsərrüfatının funksiyalarından biri də kənd yerlərinin inkişafı, kənd yerlərində yaşayan əhalinin sosial vəziyyətinin daha da yaxşılaşdırılmasına töhfə verməkdən ibarətdir.

Təhlillər göstərir ki, hazırda ölkədə fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının strukturunda kiçik təsərrüfatlar üstünlük təşkil edir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə, hazırda ölkədəki kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının 81.9 faizini torpaq sahəsi 2 hektaradək olan təsərrüfatlar təşkil edir. Amma həmin təsərrüfatların kiçikölçülü olması ailənin istehlak xərclərini qarşılamağa imkan verirmi? Bu sualı cavablandırmaq üçün əsaslandırılmış hesablamaların aparılması tələb olunur. Eyni zamanda, təsərrüfatın zəruri ölçüsünü müəyyənləşdirmək üçün ilk öncə hansı amillərin nəzərə alınmalı olduğunu müəyyənləşdirmək tələb olunur.

Bu baxımdan müxtəlif amillər nəzərə alınaraq kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal subyektlərinin ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi aktual xarakter daşıyan problemlərdən biri kimi qiymətləndirilmişdir və bu araşdırma qeyd edilən problemin həlli istiqamətində töhfə vermək üçün aparılmışdır.

Problemin öyrənilmə vəziyyəti

Təsərrüfatların zəruri ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi problemi aqrar sahədə tədqiqat aparan alimlərin və kənd təsərrüfatı sahəsində siyasətin formalaşdırılması ilə məşğul olan siyasətçilərin daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Problemə yanaşmalar müxtəlif olduğuna görə təsərrüfatların ölçüləri ilə bağlı fikirlər də müxtəlif olmuşdur. Bəzi tədqiqatçılar iri təsərrüfatların daha məqsədəuyğun olduğunu qeyd edərkən, bəziləri kiçik təsərrüfatların mövcudluğunun zəruri olduğunu göstərirlər. Bir sıra tədqiqatçılar isə təsərrüfatın müasir texnologiyalarla təminedilmə səviyyəsini daha çox qabardaraq təsərrüfatın fiziki ölçüsünün rolunun zaman keçdikcə azaldığını göstərirlər.

Avropa Birliyində ilk dəfə “Ümumi Kənd Təsərrüfatı Siyasəti” ideyasını irəli sürən Sikko Mansholt hələ keçən əsrin 50-60-cı illərində Avropada ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, kənd təsərrüfatının davamlı inkişafının təmin edilməsi üçün əsaslı islahatların və modernləşmənin zəruriliyini göstərirdi. Ümumi Kənd Təsərrüfatı Siyasətinin tərkib elementlərindən biri isə ondan ibarət idi ki, sosial-iqtisadi baxımdan qeyri-səmərəli və davamlı olmayan kiçikölçülü təsərrüfatlar böyük təsərrüfatlara çevrilməlidirlər. Bu onunla əsaslandırılırdı ki, həmin kiçikölçülü təsərrüfatlar gec-tez sıradan çıxacaqlar. Plana görə də 5 milyona yaxın kiçik təsərrüfatın fəaliyyətini dayandırması və onlara məxsus torpaq sahələrinin digər təsərrüfatlar arasında bölüşdürülməsi, beləliklə də daha böyük təsərrüfatların formalaşması nəzərdə tutulurdu (4).

Azərbaycanda da aqrar islahatlar və torpaqların özəlləşdirilməsindən sonra bu məsələ aktuallaşdı. Məsələnin aktuallığı ilə əlaqədar olaraq bir sıra alimlər bu istiqamətdə araşdırmalar aparsalar da, Azərbaycanda torpaq islahatından sonra formalaşmış təsərrüfat subyektlərinin ölçüləri ilə bağlı problemlər az öyrənilmişdir. Bu istiqamətdə araşdırma aparan əsas alimlərdən biri olan N.V.Əlibəyov qeyd etmişdir ki, kiçik ölçülü təsərrüfatlar dayanıqlı olmur və nəticədə rəqabətə tab gətirməyərək sıradan çıxır. Təsərrüfatların ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi üçün əsas amil kimi istehsal olunan məhsulun dəyərinin nəzərə alınmasını təklif edən tədqiqatçı eyni zamanda torpaq və bir sıra digər amillərin də xüsusi rol oynadığını və ümumiyyətlə təsərrüfatların optimal ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi üçün çoxlu amillərin nəzərə alınmasının zəruriliyini göstərir (1). Yerquruluşu və torpaq münasibətləri sahəsində təcrübəli tədqiqatçılardan biri olan R.M.Quliyev torpaqlardan istifadənin səmərəliliyinin artırılması baxımından böyük təsərrüfatların formalaşdırılmasını zəruri hesab edir. Böyük təsərrüfatların formalaşdırılmasının zəruriliyini onunla əsaslandırır ki, təsərrüfatların ölçülərinin kiçik olması texnoloji əməliyyatların vaxtında yerinə yetirilməsini ləngidir, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üçün lazım olan xərclərin həcmini artırmaqla son nəticədə məhsulların maya dəyərini artırır, eyni zamanda torpaqlardan tam, dolğun və səmərəli istifadə yollarında böyük əngəllər yaradır (3).

Aqrar iqtisadçı alim İ.H.İbrahimov isə kənd təsərrüfatında kiçik sahibkarlıq formalarının yaradılmasını məqsədəuyğun sayır. Amma belə sahibkarlıq formalarının yaradılması zamanı hər bir bölgə üzrə istehsalın spesifik xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasının zəruri olduğunu qeyd edir (2).

Göründüyü kimi, kənd təsərrüfatı istehsalı ilə məşğul olan təsərrüfatların ölçüləri ilə bağlı fikirlər müxtəlifdir. Hər bir fikir müxtəlif arqumentlərə və amillərə əsaslanaraq yürüdülmüşdür.

Təhlil və nəticə

Düşünürük ki, aqrar istehsalda təsərrüfatların ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi məsələsinə onların

minimum ölçülərinin təyin olunması baxımından yanaşılması xüsusi maraq doğurur. Belə ki, kənd yerlərində yaşayan əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşması onların gəlirlərindən birbaşa asılıdır. Bu baxımdan kənd yerlərində yaşayan ailələrin aylıq gəlirlərinin zəruri minimum həcminin təmin edilməsi nəzərə alınmaqla təsərrüfatların ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi məsələsinə baxıla bilər.

Təsərrüfatların minimum ölçülərinin müəyyənləşdirilməsindən öncə bu sahədə faktiki vəziyyətin araşdırılmasına ehtiyac yaranır. Dövlət Statistika Komitəsinin son kənd təsərrüfatı siyahıyaalmasının nəticələrinə görə, ölkədə kiçik təsərrüfatların xüsusi çəkisi kifayət qədər yüksəkdir.

Cədvəl 1. Ölkə üzrə təsərrüfatların torpaq sahəsinə görə qruplaşdırılması

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi

Cədvəldən göründüyü kimi, ümumi təsərrüfatların içində kiçik təsərrüfatların xüsusi çəkisi daha böyükdür. Ümumi təsərrüfatların 4/5 hissəsindən çoxunun torpaq sahəsi 2 hektardan azdır. Həmin təsərrüfatların sərəncamında olan torpaqların ümumi torpaqlarda xüsusi çəkisi isə 24.1 faizdir.

Təsərrüfatların 13.9 faizi isə 2-5 hektar arasında torpaq sahəsinə malik olmuşdur. Bu qrupa aid təsərrüfatların sərəncamındakı torpaq sahəsi ümumi torpaq sahəsinin 23.9 faizini təşkil etmişdir.

Ümumilikdə isə göründüyü kimi, həm təsərrüfatların, həm də torpaq sahələrinin strukturunda  5 hektardan aşağı olanların xüsusi çəkisi daha yüksəkdir.

Ailənin istehlak xərclərini qarşılamaq baxımından təsərrüfatların kiçikölçülü olması məqbul sayıla bilərmi? Bu sualın cavablandırılması üçün bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədar olan iki göstəricinin müəyyənləşdirilməsi zəruridir:

  • kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının illik zəruri istehlak xərclərinin həcmi;
  • istehlak xərclərinə uyğun olaraq təsərrüfatların minimal ölçüləri.

İlk olaraq kənd yerlərində yaşayan əhalinin aylıq gəlirləri nə qədər olmalıdır sualının cavablandırılmasına çalışaq. Bu məqsədlə iki meyardan istifadə edəcəyik:

  • minimum istehlak səbəti üzrə əsas növ ərzaq məhsullarının illik istehlak normaları.
  • əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə yaşayış minimumunun məbləği.

İlk olaraq Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2014-cü il 6 iyun tarixli 182 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Minimum istehlak səbəti üzrə əsas növ ərzaq məhsullarının illik istehlak normaları” əsasında aparılmış hesablamalardan istifadə edəcəyik. Eyni zamanda, hesablamalar üçün kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının orta ölçüsü də əsas göstəricilərdən biri kimi çıxış edir. Rəsmi statistikaya görə, 2018-ci ildə ölkənin kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının orta ölçüsü 4.83 nəfər olmuşdur (7).

Cədvəl 2. Minimum istehlak normaları nəzərə alınaraq kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının orta ölçüsünə görə tələb olunan illik istehlak xərcləri, manat

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsinin 2018-ci ilə olan məlumatları.

* Ev təsərrüfatlarının orta ölçüsü 4.83 nəfər götürülmüşdür.

**Digər istehlak xərclərinə ərzaq məhsullarına, alkoqollu içkilərə və tütün məmulatlarına xərclər daxil edilməmişdir.

Hesablamalara görə, müəyyənləşdirilmişdir ki, kənd yerlərində yaşayan bir ailənin minimum istehlak normalarına uyğun qidalanması üçün gəliri 9556.6 manat olmalıdır. Tərəvəz, bostan məhsulları, meyvə və giləmeyvə üzrə hesablamalarda ölkə üçün xarakterik olan məhsullar götürülmüşdür. Müəyyənləşdirilmiş göstəriciyə ərzaq məhsullarına çəkilən xərclərlə yanaşı, digər istehlak xərcləri də daxil edilmişdir. Digər istehlak xərcləri rəsmi statistikada verilmiş ev təsərrüfatlarının istehlak xərclərinin strukturuna uyğun götürülmüşdür.

Bu baxımdan kənd yerlərində yaşayan əhalinin minimum illik gəlirlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə ediləcək digər göstərici əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə yaşayış minimumunun məbləğidir. 2018-ci il üçün yaşayış minimumu ölkə üzrə 173 manat, 2019-cu il üçün yaşayış minimumu ölkə üzrə 180 manat, 2020-ci il üçün yaşayış minimumu ölkə üzrə 190 manat təşkil etmişdir. Əvvəlki hesablamaların 2018-ci ilin göstəriciləri üzrə aparıldığını nəzərə alaraq bu meyar üzrə də hesablama 2018-ci ilin göstəricisi əsasında  aşağıdakı kimi aparılmışdır:

kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının orta ölçüsü X 2018-ci il

üçün ölkə üzrə yaşayış minimumu X 12 = 10027.1 (manat)

Qeyd olunan formul üzrə hesablama apardıqda kənd yerlərində yaşayan 1 ailənin illik gəlirlərinin həcmi 10027.1 manat təşkil edir.

Beləliklə, hesablamalar nəticəsində kənd yerlərində yaşayan ailələrin minimum tələb olunan gəlirləri ilə bağlı iki göstərici əldə etdik:

Minimum istehlak normaları nəzərə alınaraq – 9556.6 manat

Əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə yaşayış minimumu nəzərə alınaraq - 10027.1 manat

Bu göstəricilər arasında əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə yaşayış minimumu üzrə  göstəricinin nəzərə alınması daha məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Yəni kənddə yaşayan bir ailənin illik tələb olunan gəlirlərinin həcmi 10027.1 manat götürülmüşdür.

Bir ailənin illik tələb olunan gəlirlərinin həcmi müəyyənləşdirildikdən sonra növbəti addım bu gəlirlərin təmin edilməsi üçün təsərrüfatların ölçülərinin təyin olunmasıdır. Bu göstərici əsas bitkiçilik məhsullarının məhsuldarlıq göstəriciləri, maya dəyəri və satış qiymətləri nəzərə alınaraq hesablanmışdır.

Cədvəl 3. İstehlak xərclərinə uyğun istehsal istiqamətləri üzrə təsərrüfatların minimal ölçüləri, ha

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsinin 2018-ci ilə olan məlumatları.

*Məlumatlar Dövlət Statistika Komitəsinin “Fərdi sahibkar təsərrüfatları” üzrə məlumatlarıdır.

** 2018-ci ilin məlumatı olmadığı üçün 2017-ci ilin məlumatı götürülüb.

Hesablamalar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, bir sıra məhsul qrupları üzrə təsərrüfatların tələb olunan minimal ölçüləri 10 hektara yaxın və daha yüksəkdir. Yalnız dörd qrup üzrə təsərrüfatın tələb olunan minimal ölçüsü 5 hektardan aşağı olmuşdur. Ən aşağı ölçülər tütün və kartof istehsalı ilə məşğul olan təsərrüfatlara aid olmuşdur. Yəni əgər təsərrüfat tütün və ya kartof istehsalı ilə məşğul olursa, müvafiq olaraq 3.8 və 3.5 hektar torpaq sahəsi kifayət edir ki, ailənin illik 10027.0 manat gəliri (istehsalla bağlı kənar xərcləri çıxmaqla) təmin edilsin.

Açıq torpaqda tərəvəz istehsalında bu göstərici 4.5 hektar, meyvə və giləmeyvə istehsalında 4.7 hektar təşkil edir.

Qeyd edilməlidir ki, qruplar daxilində məhsullar üzrə müvafiq göstəricilər əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Bununla belə, qeyd edilən qaydada aparılan hesablamaların nəticələri ümumi oriyentir üçün məqbul sayıla bilər.

Nəticə

Araşdırma nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, ölkədə fəaliyyət göstərməkdə olan ümumi ailə-kəndli təsərrüfatlarının 80 faizindən çoxunun ölçüləri yaşayış minimumu meyarına uyğunluq baxımından tələb olunandan kiçikdir.

Qeyd olunanlara uyğun olaraq aşağıdakıların nəzərə alınması məqsədəuyğun hesab edilir:

 

  • kənd yerlərində ailənin yaşayış minimumuna uyğun gəlirlərini tam təmin etmək üçün ailə-kəndli təsərrüfatının ölçüsü 3.5 hektardan yuxarı olmalıdır.
  • hazırda ümumi təsərrüfatların 81.9 faizinin torpaq sahəsi 2 hektardan azdır ki, həmin torpaq sahəsindən əldə edilən mənfəət ailənin yaşayış minimumuna uyğun gəlirlərini tam təmin etmir.
  • ailə-kəndli təsərrüfatlarının mümkün qədər şaxələndirilməsi və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan fəaliyyətlərin formalaşdırılması dəstəklənməlidir.
  • kənd yerlərində alternativ fəaliyyət istiqamətlərinin inkişafının dəstəklənməsi ilə torpaqların konsolidasiyasına nail olunmalıdır.
  • kənd yerlərində yaşayan əhali qrupunun əsas məşğuliyyətinin kənd təsərrüfatı olduğuna görə bu fəaliyyət növünə professional yanaşma təmin edilməli, kommersiya əsaslı fəaliyyət formalaşdırılmalıdır.
  • bütün torpaq mülkiyyətçilərinin kənd təsərrüfatına bir biznes sahəsi kimi yanaşması və ailə gəlirlərinin formalaşdırılması mənbəyi kimi baxması təşviq edilməlidir.

Ədəbiyyat siyahısı

  1. 1. N.V. Əlibəyov. “Təsərrüfat subyektlərinin səmərəli fəaliyyətinin iqtisadi mexanizmi (monoqrafiya)”, Bakı – 2014, 404 səh. [return]
  2. 2. İ.H. İbrahimov. “Kənd təsərrüfatının inkişafı və formalaşması problemləri (monoqrafiya)”, Bakı – 2005, 360 səh. [return]
  3. 3. R.M. Quliyev. “Yerquruluşu, yerquruluşunun elmi əsasları” I cild, Bakı-“MBM”, 2007 [return]
  4. Reform of the CAP [return]
  5. stat.gov.az/source/agriculture [return]
  6. stat.gov.az/source/food_balances/ [return]
  7. stat.gov.az/source/budget_households/ [return]
  8. Azərbaycan Respublikasında 2020-ci il üçün yaşayış minimumu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu [return]
  9. Azərbaycan Respublikasında 2019-cu il üçün yaşayış minimumu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu [return]
  10. Azərbaycan Respublikasında 2018-ci il üçün yaşayış minimumu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu [return]
DİGƏR YAZILARI

 

Azərbaycanın bitkiçilik məhsullarının beynəlxalq rəqabətqabiliyyətliliyi

Məqalədə 2015-17-ci illərin göstəriciləri bazis götürülərək Daxili Resurs Xərci əmsalı (DRX) əsasında Azərbaycanda istehsal olunan bir sıra bitkiçilik məhsullarının ...

Torpaqların konsolidasiyasının kənd yerlərinin inkişafına təsiri

Xülasə Məqalədə torpaqların konsolidasiyasının mahiyyəti və kənd təsərrüfatındakı rolu araşdırılmış, kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlarda konsolidasiya aparılmasının ...

Buğda üzrə özünütəminetmə və onun ərzaq təhlükəsizliyində rolu

Kənd təsərrüfatı sektoru qiymət fərqinə yol açan vasitəçilərin fəaliyyəti də daxil olmaqla çoxsaylı çətinliklərlə üzləşir. Fermerlərin alıcılara ...

Maili ərazilərdə əkinin tətbiqinin torpaqların qorunmasında rolu

Xülasə Məqalədə maili ərazilərdə əkin aparılmasının əhəmiyyəti, üstünlükləri, təbii amillərin əkin sahələrinə təsiri və bu amillərlə mübarizə aparılması ...

MƏQALƏLƏR - PDF

 

MÜƏLLİFLƏR

 

Cover
Emilya. Şükürova

Bakı Dövlət Universitetinin dissertantı

   

Cover
Samir. Ağayev

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC) dissertantı

   

Cover
Nərmin. Səttərova

Odlar Yurdu Universitetinin doktorantı

   

Cover
Firdovsi. Fikrətzadə

Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru, İqtisadi İslahatlar Elmi Tədqiqat İnstitutunun doktorantı

  i.ü.f.d.  

Cover
Ülviyyə. Rəsulova

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC), müəllim, dissertant

   

Cover
Sevil. Məhərrəmova

Aqromexanika Elmi-Tədqiqat İnstitutunun doktorantı

   

Cover
Nizami. Qafarov

Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzinin doktorantı

  i.ü.f.d., dosent  

Cover
Fərman. Quliyev

Meyvəçilik və Çayçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutu

   

Cover
Aydın. Əsgərov

AMEA-nın Genetik Ehtiyatlar İnstitutu

   

Cover
Natiq. Cavadov

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti

  i.e.d., professor  

Cover
Gülnar. Bəşirova

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC) magistrantı

   

Cover
Ülkər. Məmmədova

Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin doktorantı

   

Cover
Səadət. Hacıyeva

Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzi, Analitika departamenti rəhbəri

   

Cover
Elnur. Ələkbərov

Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzinin dissertantı

   

Cover
Kəmalə. Sadıqova

Azərbaycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyi, Dendrologiya İnstitutu

  e.i  

Cover
Samir. Məhərrəmov

Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin doktorantı