Bitkiçilikdə ailə-kəndli təsərrüfatlarının minimum zəruri ölçüləri: yaşayış minimumu meyarı üzrə yanaşma

Xülasə

Məqalədə kənd yerlərində yaşayan əhalinin ailə təsərrüfatlarının minimum ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində araşdırma aparılmışdır. Təsərrüfatın minimum ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi üçün kənd yerlərində yaşayan bir ailənin minimum istehlak normalarına uyğun qidalanmasının təmin edilməsindən ötrü tələb olunan maliyyə vəsaitlərinin və digər zəruri istehlak xərclərinin cəmi hesablanmışdır. Daha sonra isə kənd təsərrüfatının bitkiçilik sahəsində əsas istehsal istiqamətləri üzrə məhsuldarlıq, maya dəyəri və satış qiyməti göstəriciləri əsasında bir təsərrüfatın minimum ölçüləri müəyyənləşdirilmişdir.

Cədvəldən göründüyü kimi, ümumi təsərrüfatların içində kiçik təsərrüfatların xüsusi çəkisi daha böyükdür. Ümumi təsərrüfatların 4/5 hissəsindən çoxunun torpaq sahəsi 2 hektardan azdır. Həmin təsərrüfatların sərəncamında olan torpaqların ümumi torpaqlarda xüsusi çəkisi isə 24.1 faizdir.

Təsərrüfatların 13.9 faizi isə 2-5 hektar arasında torpaq sahəsinə malik olmuşdur. Bu qrupa aid təsərrüfatların sərəncamındakı torpaq sahəsi ümumi torpaq sahəsinin 23.9 faizini təşkil etmişdir.

Ümumilikdə isə göründüyü kimi, həm təsərrüfatların, həm də torpaq sahələrinin strukturunda  5 hektardan aşağı olanların xüsusi çəkisi daha yüksəkdir.

Ailənin istehlak xərclərini qarşılamaq baxımından təsərrüfatların kiçikölçülü olması məqbul sayıla bilərmi? Bu sualın cavablandırılması üçün bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədar olan iki göstəricinin müəyyənləşdirilməsi zəruridir:

• kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının illik zəruri istehlak xərclərinin həcmi;
• istehlak xərclərinə uyğun olaraq təsərrüfatların minimal ölçüləri.

İlk olaraq kənd yerlərində yaşayan əhalinin aylıq gəlirləri nə qədər olmalıdır sualının cavablandırılmasına çalışaq. Bu məqsədlə iki meyardan istifadə edəcəyik:

• minimum istehlak səbəti üzrə əsas növ ərzaq məhsullarının illik istehlak normaları.
• əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə yaşayış minimumunun məbləği.

İlk olaraq Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2014-cü il 6 iyun tarixli 182 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Minimum istehlak səbəti üzrə əsas növ ərzaq məhsullarının illik istehlak normaları” əsasında aparılmış hesablamalardan istifadə edəcəyik. Eyni zamanda, hesablamalar üçün kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının orta ölçüsü də əsas göstəricilərdən biri kimi çıxış edir. Rəsmi statistikaya görə, 2018-ci ildə ölkənin kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının orta ölçüsü 4.83 nəfər olmuşdur (7).

Hesablamalara görə, müəyyənləşdirilmişdir ki, kənd yerlərində yaşayan bir ailənin minimum istehlak normalarına uyğun qidalanması üçün gəliri 9556.6 manat olmalıdır. Tərəvəz, bostan məhsulları, meyvə və giləmeyvə üzrə hesablamalarda ölkə üçün xarakterik olan məhsullar götürülmüşdür. Müəyyənləşdirilmiş göstəriciyə ərzaq məhsullarına çəkilən xərclərlə yanaşı, digər istehlak xərcləri də daxil edilmişdir. Digər istehlak xərcləri rəsmi statistikada verilmiş ev təsərrüfatlarının istehlak xərclərinin strukturuna uyğun götürülmüşdür.

Bu baxımdan kənd yerlərində yaşayan əhalinin minimum illik gəlirlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə ediləcək digər göstərici əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə yaşayış minimumunun məbləğidir. 2018-ci il üçün yaşayış minimumu ölkə üzrə 173 manat, 2019-cu il üçün yaşayış minimumu ölkə üzrə 180 manat, 2020-ci il üçün yaşayış minimumu ölkə üzrə 190 manat təşkil etmişdir. Əvvəlki hesablamaların 2018-ci ilin göstəriciləri üzrə aparıldığını nəzərə alaraq bu meyar üzrə də hesablama 2018-ci ilin göstəricisi əsasında  aşağıdakı kimi aparılmışdır:

kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının orta ölçüsü X 2018-ci il

üçün ölkə üzrə yaşayış minimumu X 12 = 10027.1 (manat)

Qeyd olunan formul üzrə hesablama apardıqda kənd yerlərində yaşayan 1 ailənin illik gəlirlərinin həcmi 10027.1 manat təşkil edir.

Beləliklə, hesablamalar nəticəsində kənd yerlərində yaşayan ailələrin minimum tələb olunan gəlirləri ilə bağlı iki göstərici əldə etdik:

Minimum istehlak normaları nəzərə alınaraq – 9556.6 manat

Əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə yaşayış minimumu nəzərə alınaraq - 10027.1 manat

Bu göstəricilər arasında əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə yaşayış minimumu üzrə  göstəricinin nəzərə alınması daha məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Yəni kənddə yaşayan bir ailənin illik tələb olunan gəlirlərinin həcmi 10027.1 manat götürülmüşdür.

Bir ailənin illik tələb olunan gəlirlərinin həcmi müəyyənləşdirildikdən sonra növbəti addım bu gəlirlərin təmin edilməsi üçün təsərrüfatların ölçülərinin təyin olunmasıdır. Bu göstərici əsas bitkiçilik məhsullarının məhsuldarlıq göstəriciləri, maya dəyəri və satış qiymətləri nəzərə alınaraq hesablanmışdır.

Hesablamalar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, bir sıra məhsul qrupları üzrə təsərrüfatların tələb olunan minimal ölçüləri 10 hektara yaxın və daha yüksəkdir. Yalnız dörd qrup üzrə təsərrüfatın tələb olunan minimal ölçüsü 5 hektardan aşağı olmuşdur. Ən aşağı ölçülər tütün və kartof istehsalı ilə məşğul olan təsərrüfatlara aid olmuşdur. Yəni əgər təsərrüfat tütün və ya kartof istehsalı ilə məşğul olursa, müvafiq olaraq 3.8 və 3.5 hektar torpaq sahəsi kifayət edir ki, ailənin illik 10027.0 manat gəliri (istehsalla bağlı kənar xərcləri çıxmaqla) təmin edilsin.

Açıq torpaqda tərəvəz istehsalında bu göstərici 4.5 hektar, meyvə və giləmeyvə istehsalında 4.7 hektar təşkil edir.

Qeyd edilməlidir ki, qruplar daxilində məhsullar üzrə müvafiq göstəricilər əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Bununla belə, qeyd edilən qaydada aparılan hesablamaların nəticələri ümumi oriyentir üçün məqbul sayıla bilər.

Nəticə

Araşdırma nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, ölkədə fəaliyyət göstərməkdə olan ümumi ailə-kəndli təsərrüfatlarının 80 faizindən çoxunun ölçüləri yaşayış minimumu meyarına uyğunluq baxımından tələb olunandan kiçikdir.

Qeyd olunanlara uyğun olaraq aşağıdakıların nəzərə alınması məqsədəuyğun hesab edilir:

• kənd yerlərində ailənin yaşayış minimumuna uyğun gəlirlərini tam təmin etmək üçün ailə-kəndli təsərrüfatının ölçüsü 3.5 hektardan yuxarı olmalıdır.
• hazırda ümumi təsərrüfatların 81.9 faizinin torpaq sahəsi 2 hektardan azdır ki, həmin torpaq sahəsindən əldə edilən mənfəət ailənin yaşayış minimumuna uyğun gəlirlərini tam təmin etmir.
• ailə-kəndli təsərrüfatlarının mümkün qədər şaxələndirilməsi və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan fəaliyyətlərin formalaşdırılması dəstəklənməlidir.
• kənd yerlərində alternativ fəaliyyət istiqamətlərinin inkişafının dəstəklənməsi ilə torpaqların konsolidasiyasına nail olunmalıdır.
• kənd yerlərində yaşayan əhali qrupunun əsas məşğuliyyətinin kənd təsərrüfatı olduğuna görə bu fəaliyyət növünə professional yanaşma təmin edilməli, kommersiya əsaslı fəaliyyət formalaşdırılmalıdır.
• bütün torpaq mülkiyyətçilərinin kənd təsərrüfatına bir biznes sahəsi kimi yanaşması və ailə gəlirlərinin formalaşdırılması mənbəyi kimi baxması təşviq edilməlidir.

Ədəbiyyat siyahısı

1. 1. N.V. Əlibəyov. “Təsərrüfat subyektlərinin səmərəli fəaliyyətinin iqtisadi mexanizmi (monoqrafiya)”, Bakı – 2014, 404 səh. ^[return]
2. 2. İ.H. İbrahimov. “Kənd təsərrüfatının inkişafı və formalaşması problemləri (monoqrafiya)”, Bakı – 2005, 360 səh. ^[return]
3. 3. R.M. Quliyev. “Yerquruluşu, yerquruluşunun elmi əsasları” I cild, Bakı-“MBM”, 2007 ^[return]
4. Reform of the CAP ^[return]
5. stat.gov.az/source/agriculture ^[return]
6. stat.gov.az/source/food_balances/ ^[return]
7. stat.gov.az/source/budget_households/ ^[return]
8. Azərbaycan Respublikasında 2020-ci il üçün yaşayış minimumu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu ^[return]
9. Azərbaycan Respublikasında 2019-cu il üçün yaşayış minimumu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu ^[return]
10. Azərbaycan Respublikasında 2018-ci il üçün yaşayış minimumu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu ^[return]