Kənd təsərrüfatında dayanıqlı intensivləşdirmə: post-transformasiya reintensivləşdirmə şəraitində imkanlar

Xülasə

Müasir şəraitdə dayanıqlı intensivləşdirmə kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın dinamik yüksəldilməsinin ətraf mühitın qorunması tələblərinin gözlənilməsi və iqlim dəyişikliklərinə adaptasiyanın gücləndirilməsi ilə uzlaşdırılması amilinə çevrilir. Məqalədə Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında yerli şəraitin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla dayanıqlı intensivləşdirmənin həyata keçirilməsi imkanları araşdırılır və müvafiq dəyərləndirmələr aparılır.

Kənd təsərrüfatında post-transformasiya reintensivləşdirməsi gedişində dayanıqlılıq prinsipləri ardıcıl reallaşmamışdır. Eyni zamanda, son dövrlərdə aqrar sektorun inkişafı sahəsində həyata keçirilən tədbirlər intensivləşdirmə prosesini sürətləndirməklə yanaşı, sahədə dayanıqlı istehsal metodlarının tətbiqinin genişlənməsinə yol açmışdır. Məqalədə bu istiqamətdə mövcud olan imkanlar müzakirə edilir. Göstərilir ki, dayanıqlı intensivləşdirmənin həyata keçirilməsinin ölkəmizdə kənd təsərrüfatının ümumi inkişaf strategiyasının əsas prinsiplərindən biri kimi qəbul olunmasına və bu prinsipin reallaşdırılmasının sözügedən strategiyanın istiqamətləri, prioritetləri və mexanizmlərində öz əksini tapmasına ehtiyac yaranır. Bununla bağlı həm də kənd təsərrüfatına dövlət köməyinin, ilk növbədə istehsalçıların subsidiyalaşdırılması mexanizminin strukturu və istiqamətlərinin formalaşması perspektivinə yeni yanaşmaların zəruriliyi gündəmə gəlir.

Giriş

Ötən əsrin 90-cı illərində Azərbaycan Respublikasında sistem transformasiyalarının gedişində iqtisadiyyatın digər sahələrində olduğu kimi kənd təsərrüfatında da resurs potensialı dağılmış, əslində sahədə genişmiqyaslı deintensivləşmə baş vermişdir. Sonradan ölkədə əsaslı aqrar islahatların həyata keçirilməsi və dövlət siyasəti çərçivəsində kənd təsərrüfatına prioritetlik verilməsi tənəzzül proseslərinin dayandırılmasına və artım dinamikasının qərarlaşmasına təminat yaratmışdır. Modern giriş resurslarının geniş istifadəsi ilə kənd təsərrüfatı yenidən intensivləşdirmə yoluna çıxmışdır.

Hazırda aqrar sahədə aparılan reintensifikasiya məhsuldarlığın ardıcıl yüksəldilməsi əsasında ümumi dinamik artımı təmin edən amilə çevrilmişdir. Lakin kənd təsərrüfatında resurslardan istifadənin intensivləşdiriliməsi eyni zamanda bütün dünyada olduğu kimi, ölkəmizdə də ətraf mühitin sağlamlığını təhdid etməkdədir. Bu, əvvəlki dövrlərdə həyata keçirilmiş intensivləşdirmənin kənd təsərrüfatında istifadə olunan təbiət kapitalına mənfi təsiri ilə bağlı mirasın aradan tam qaldırılmadığı bir şəraitdə ümumi ekoloji vəziyyətin pisləşməsi təhlükəsi yaradır.

Ölkənin uzunmüddətli inkişaf strategiyasına uyğun olaraq məhsuldarlığın yüksəldilməsi məqsədilə kənd təsərrüfatı sahəsinə yönəldilən resursların artırılması davam etdiriləcəkdir. Həmin prosesin ətraf mühitə zərərli təsirlərinin ixtisar olunması istiqamətində səmərəli yolların axtarışı baxımından son dövrlərdə geniş müzakirə obyektinə çevrilmiş olan kənd təsərrüfatının dayanıqlı intensivləşdirilməsi konsepsiyası diqqəti cəlb edir.

Bu konsepsiya aqrar sahədə məhsul istehsalının artırılması və eyni vaxtda ekologiyanın qorunması arasında tarazlığın yaradılmasına yönəldilib. Konsepsiyaya uyğun olaraq dayanıqlı intensivləşdirmə kənd təsərrüfatında modern giriş resurslarının geniş istifadəsi əsasında məhsuldarlığın yüksəldilməsi və bu prosesin ətraf mühitə zərərli təsirinin minimuma endirilməsini ehtiva edir.[1] Belə halda istehsal həcminin artırılmasının kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə yeni torpaq sahələri cəlb edilmədən aparılması nəzərdə tutulur. Bu, kənd təsərrüfatının dayanıqlı intensivləşdirilməsinin əsas prinsiplərindən (məhsuldarlığın yüksəldilməsi, habelə ekologiyaya zərərin azaldılması ilə birlikdə) biri kimi qəbul olunur.

Kənd təsərrüfatının dayanıqlı intensivləşdirilməsi məhsuldarlığın artırılmasında ətraf mühit üçün zərərli olan resursların daha az istifadə edilməsini və torpaq sahələrinin deqradasiyasına səbəb olan əlverişsiz təsirlərin ixtisar olunmasını təmin edən yanaşma və metodların tətbiqi əsasında reallaşdırılır. Dayanıqlı intensivləşdirməyə kənd təsərrüfatına innovasiyalı yanaşma və yaşıl iqtisadiyyata keçiddə həlledici element kimi baxılır [15].

Dayanıqlı intensivləşdirmə bir-biri ilə ziddiyyətdə olan giriş resurslarının genişləndirilməsi əsasında məhsuldarlığın yüksəldilməsi və bu prosesin təsiri ilə bağlı ətraf mühitin qorunması məsələlərinin birgə həllinə yanaşma kimi çıxış edir. Bu konsepsiya 1990-cı illərdə Afrika ölkələrində kiçik ölçülü kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın yüksəldilməsi kontekstində meydana gəlib. Sonrakı dövrlərdə müvafiq yanaşmanın dünyanın digər regionlarında və müxtəlif inkişaf səviyyələrində olan kənd təsərrüfatı sistemlərində tətbiqi imkanları geniş öyrənilməyə başlanılıb. Hazırki dövrdə həm inkişaf etməkdə olan, həm də inkişaf etmiş ölkələrin kənd təsərrüfatında dayanıqlı intensivləşdirmənin imkanları kifayət qədər geniş dəyərləndirilir [6], [12], [20]. Tədqiqatçıların fikrincə, dayanıqlı intensivləşdirmə sahəsində araşdırmaların genişləndirilməsi onun nəcib bir ambisiyadan yerli, regional və qlobal gücə çevrilməsinə kömək edəcəkdir [15].

Beynəlxalq və regional qurumların (DB, FAO, AB) kənd təsərrüfatının inkişafı sahəsində rəhbər prinsipləri müəyyən edən sənədlərində dayanıqlı intensivləşdirmə məsələləri yer almaqdadır.

Eyni zamanda, dayanıqlı intensivləşdirmə yerli xüsusiyyətlərə uyğun reallaşdırılan, regionlar və ölkələr üzrə fərqli metodlarla aparılan prosesdir. Bu halda həm dayanıqlılıq və həm də intensivləşdirmə aspektlərinin reallaşdırılması üçün yerli şəraitdən və kənd təsərrüfatı sistemlərinin statusundan asılı olaraq dünyanın müxtəlif regionlarında fərqli fəaliyyət tələb olunur. Qeyd edilən amilləri nəzərə almaqla dayanıqlı intensivləşdirmənin tədqiqində differensial yanaşmaya ehtiyac yaranır. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının post-transformasiya iqtisadiyyatında reintensivləşdirmə təcrübəsinin müvafiq yönümdə təhlili xüsusi maraq kəsb edir.

Məqalədə yerli şəraitin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla ölkəmizin kənd təsərrüfatı istehsalında dayanıqlı intensivləşdirmə prinsiplərinin reallaşdırılması imkanlarının araşdırılması və bu istiqamətdə müvafiq dəyərləndirmələr aparılması məqsədi qarşıya qoyulmuşdur.

Tədqiqatda rəsmi statistika məlumatları, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin və onun qurumlarının, elmi-tədqiqat institutlarının hesabat məlumatları, beynəlxalq təşkilatların məlumatları və elmi ədəbiyyatlardan toplanan materiallardan istifadə edilmişdir.

Metodoloji yanaşmalar

Kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafı yeni və inkişaf mərhələsində olan konsepsiyadır. Bununla bağlı tədqiqatçılar arasında dayanıqlı intensivləşdirmənin definasiyasına (səciyyəsinə) və məzmununa dair fərqli fikirlər mövcuddur [6]. Belə hal problemin araşdırılmasında müxtəlif yanaşmalara yol açır. Hazırda qeyd edilən məsələlərin elmi ədəbiyyatda müzakirəsi başa çatmamışdır. Tədqiqatımızda biz məsələyə belə bir mövqedən yanaşırıq ki, dayanıqlı intensivləşdirmənin məzmunu onun kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsinə, həmçinin də dayanıqlı inkişafa aid olan tərkiblərinin və onların vəhdətini şərtləndirən amillərin konkretləşdirilməsi əsasında açıqlanmalıdır. Başqa sözlə, dayanıqlı intensivləşdirmənin məzmununun izahında onun kənd təsərrüfatının ənənəvi intensivləşdirilməsi və aqrar sahədə dayanıqlı inkişaf ilə münasibətlərinin aydınlaşdırılması çıxış nöqtələri kimi qəbul olunmalıdır.

Belə yanaşma çərçivəsində sırf intensivləşdirmə aspektində kənd təsərrüfatının dayanıqlı intensivləşdirməsi ətraf mühitə zərərli təsirlərin minimumlaşdırılması tələbi önə çəkilməklə modern giriş resurslarının (sənaye mənşəli istehsal vasitələrinin, texnologiyaların, məhsuldar toxum sortlarının, informasiyanın, biliklərin, innovasiyaların) daha geniş istifadəsi yolu ilə məhsuldarlığın yüksəldilməsi prosesidir. Yəni, dayanıqlı intensivləşdirmənin ilk növbədə kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsinin xüsusi (paralel məqsədli) halı olduğu nəzərə alınmalıdır.[2] Nə resursların intensivləşdirilməsi (agricultural input intensification), nə də istifadə olunan torpaq sahələrinə görə məhsuldarlığın yüksəldilməsi olmadan dayanıqlı intensivləşdirmədən söhbət gedə bilməz. Göstərilən cəhətlər öz növbəsində dayanıqlı intensivləşdirmənin kənd təsərrüfatında digər dayanıqlı yanaşmalardan əsaslı fərqini səciyyələndirir.

   Dayanıqlı intensivləşdirmədə istehsalın artması və ətraf mühitin qorunması arasında “kompromis” məhsuldarlığın aşağı salınması hesabına baş tutmamalıdır. Məhsuldarlığın yüksəldilməsi qəbul olunmuş inkişaf strategiyasına uyğun, ardıcıl surətdə təmin edilməlidir. Bu halda söhbət bir qayda olaraq uzunmüddətli dayanıqlı inkişaf mənafeləri nəzərə alınmaqla məhsuldarlığın artım templərinin təhsis edilməsindən gedə bilər.

Eyni zamanda, giriş resurslarının intensivləşdirilməsinin dayanıqlılıq tələblərinə uyğun reallaşdırılması:

• istifadəsi genişləndirilməli olan resurs növlərinin;
• müvafiq resurs növünün hansı həddədək genişləndirilməsinin;
• tətbiqi genişlənən resursların hansı texnologiya ilə və ya istehsal sistemi çərçivəsində istifadəsinin;
• resursların idarə edilməsinin təşkilində hansı praktikadan istifadə olunmasının müəyyən edilməsi istiqamətində konkret həlləri zəruri edir.

Dayanıqlı intensivləşdirməyə əslində, dayanıqlı inkişaf paradiqması çərçivəsində reallaşdırılan konsepsiya kimi baxılır. Ənənəvi intensivləşdirmədən fərqli olaraq dayanıqlı intensivləşdirmə inkişaf amili kimi məhsuldarlığın yüksəldilməsinin ətraf mühitə təsirinin minimumlaşdırılması ilə müşayiət olunmasını ehtiva edir.

 Dayanıqlı intensivləşdirmə digər müvafiq konsepsiyalar, o cümlədən aqroekologiya, ağıllı iqlim kənd təsərrüfatı ekoloji intensivləşdirmədə olduğu kimi kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişaf prioritetlərini dəqiqləşdirməyə və səyləri həmin istiqamətlərdə cəmləşdirməyə yönəlir. Eyni zamanda, qeyd edilən konsepsiyalardan fərqli olaraq dayanıqlı intensivləşdirmədə giriş resurslarından səmərəli ölçülərdə və rejimlərdə istifadə əsasında dövriyyədə olan torpaq sahələrinə nisbətdə məhsul istehsalının həcminin artırılması və bunun dayanıqlılıq prinsiplərinə uyğun reallaşdırılması mütləq şərt kimi qəbul olunur. Bununla yanaşı dayanıqlı intensivləşdirmə qeyd edilən konsepsiyalarla sıx qarşılıqlı əlaqələrə və müəyyən təmas nöqtələrinə malikdir.

Bizim tədqiqatda irəli çəkilən digər metodoloji prinsip dayanıqlı intensivləşdirmə amillərinə kənd təsərrüfatı istehsalının giriş resurslarının parametrlərinin (tərkib, həcm və struktur üzrə) idarə edilməsinin optimallaşdırılması rakursunda baxılması və dəyərləndirilməsinin qəbuludur. Məsələyə belə bir mövqedən yanaşılır ki, dayanıqlı intensivləşdirmə məqsədlərinin reallaşdırılması daha effektli giriş resurslarının tətbiqi, onların səmərəli istifadəsi və dayanıqlı becərmə texnologiyalarının və istehsal praktikasının tətbiqindən keçir. Bunlar aqrar sahədə dayanıqlı intensivləşdirmə strategiyasının əsasında dayanır.

Kənd təsərrüfatında post-transformasiya reintensivləşdirmənin dayanıqlılıq prinsiplərinə uyğunluğu

Post-transformasiya dövründə Azərbaycanın kənd təsərrüfatında həyata keçirilən reintensivləşdirmənin gedişində giriş resurslarının həcmi sürətlə artmışdır. Bu halda xüsusilə sənaye mənşəli xarici (eksternal) resursların mütləq və nisbi həcmində yüksəlmə daha böyük olmuşdur. Bu, həm ilkin resurslara, o cümlədən kənd təsərrüfatı texnikasına, həm də aralıq məhsulu təşkil edən resurslara aiddir. Eyni zamanda, sonuncular üzrə artım templəri daha yüksəkdir (Diaqram 1.).

[1] Dayanıqlı intensivləşdirmə konsepsiyası son dövrlərdə qlobal ərzaq təhlükəsizliyinin çağırışlarına cavab olaraq meydana gəlmişdir. Bu çağırışlara əhali artımının və iqtisadi artımın kənd təsərrüfatı torpaqlarının və su resurslarının qıtlığı, habelə iqlim dəyişikliklərinin törətdiyi təhlükələr və biomüxtəlifliyin itirilməsi  şəraitində davam etməsi aid edilir. Konsepsiyaya uyğun olaraq nəzərə alınır ki, yüksələn tələbatları ödəmək üçün aqrar istehsalın artımı mövcud kənd təsərrüfatı torpaqlarında intensivləşdirmənin davam etdirilməsi hesabına həyata keçirilməlidir. Lakin bu, kənd təsərrüfatının ətraf mühitə təsirinin tədricən ixtisar edilməsi ilə müşayiət olunmalıdır [20].

[2] Jules Pretty dayanıqlı intensivləşdirmə və kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsinin münasibətinin aydınlaşdırılmasını birincinin ikincinin alternativi, yoxsa yeni modeli olması kimi də qoymuş və məntiqi olaraq əgər yeni modeldirsə, onun  prinsipial cəhətlərinin nədən ibarət olmasının açıqlanmalı olduğunu göstərmişdir. Müəllifə görə, sözügedən cəhətlər dayanıqlı intensivləşdirmənin həm inkişaf etməkdə olan və həm də inkişaf etmiş ölkələrdə məhdud resurslara malik kiçik fermerlər üçün məhsuldarlığı, dayanıqlılığı və gəlirliliyi təmin etməsindədir [7]. Məsələnin bu tərəfi  dayanıqlı intensivləşdirməyə ancaq kiçik fermer təsərrüfatlarına aid olan sistem olaraq baxılması kimi də başa düşülməli deyil. Dayanıqlı intensivləşdirmə iri təsərrüfatlarda da reallaşdırılır. Problemə dair müvafiq ədəbiyyatların xüsusi proqram təminatı vasitəsilə təhlili dayanıqlı intensivləşdirmənin tətbiq olunduğu təsərrüfatların ölçüsü və tipinə dair spesifik əsaslandırmaların mövcud olmadığını göstərir [11], [12]. Tədqiqatçıların fikrincə,  belə vəziyyət onun hələlik  kənd təsərrüfatı sisteminə

çevrilmədiyinin göstəricisi kimi də dəyərləndirilə bilər. İqtisadi ədəbiyyatda dayanıqlı intensivləşdirmə və kənd təsərrüfatı istehsalının tarixən ənənəvi intensivləşdirilməsi arasındakı fərqlər də təhlil edilir [8]. Bu, metodoloji baxımdan  dayanıqlı intensivləşdirmənin aqrar istehsalın inkişafına yönəldilən yeni bir xətt kimi xüsusiyyətlərinin  dəqiq açıqlanmasına xidmət edir.

Digər tərəfdən, diaqramdan tədqiq edilən dövr ərzində kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqların ümumi sahəsində müəyyən qədər artımın baş verdiyi aydın olur. 2007-2018-ci illərdə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsi 23 min hektar və ya 0.5% genişlənib. Əkin sahələri daha sürətlə genişlənib və 1323.9 hektardan 1738 hektara çatıb. Belə hal dayanıqlı intensivləşdirmənin müvafiq prinsipinə uyğun deyildir. Dayanıqlı intensivləşdirmə istehsalın mövcud kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlarda təşkili ilə məhdudlaşdırılması prinsipinə əməl edilməsini nəzərdə tutur. Yeni torpaqların kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə cəlb edilməsi, becərilən torpaq sahələrinin əhəmiyyətli dərəcədə artması hər şeydən əvvəl bioloji müxtəlifliyin qorunması tələblərinə ziddir. Göstərilən vəziyyət həm də atmosferə istilik effekti yaradan qazların atılmasının artması təhlükəsini güçləndirir, ekosistem xidmətlərinin formalaşmış düzənini poza bilir. Biomüxtəliflik üçün torpaqların ehtiyatda saxlanılması zəruriliyi dayanıqlı intensivləşdirmənin başlıca motivəedicisi hesab edilir. İstifadə olunmayan torpaqların genişləndirilməsi bitki örtüyünü artırmaqla karbon qazını toplamağa və iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəyə kömək edir.

Göstərilənlərlə yanaşı, reintensivləşdirmənin gedişində giriş resurslarının sürətli artması aqrar sahədə fəaliyyətin ətraf mühit üçün yükünün artmasına səbəb olmuşdur. Bu istiqamətdə ayrı-ayrı resurs növlərinin rolunun və dayanıqlı intensivləşdirmə yanaşmalarının tətbiqi imkanlarının aydınlaşdırılması məqsədilə onlardan istifadənin müvafiq istiqamətdə nəticəsi barədə konkret təhlil aparılmasına ehtiyac yaranır.

Son dövrlərdə kənd təsərrüfatında yanacaq-enerji resurslarının müxtəlif növləri üzrə istifadənin dinamikası uzunmüddətli planda sahədə ümumi enerji sərfinin həcm göstəricilərinin də yüksək artımının formalaşmasını şərtləndirmişdir.[1]

2007-2018-ci illər üzrə ölkənin enerji balansının məlumatlarına əsasən, kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq sahəsində ilkin enerji məhsullarının ümumi istehlak həcmi 260.5 min NET-dən (Neft Ekvivalenti Tonu) 490.7 min NET-ə yüksəlmiş və ya 1.9 dəfəyə yaxın artmışdır. Həmin dövrdə ilkin enerji məhsullarının son istehlakında sahənin payı 2.1 faiz bəndi artaraq 5.7%-ə çatmışdır. Eyni zamanda, kənd təsərrüfatı istehsalının artımı enerji istehlakından geri qalmışdır. 2007-2018-ci illərdə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun fiziki həcminin 1% artımı enerji resurslarının sərfinin 1.8% çoxalması ilə müşayiət olunmuşdur. Nəticədə aqrar sahədə məhsulun enerji tutumunun səviyyəsi 1.3 dəfə yüksəlmişdir.

Məsələyə inkişafda dayanıqlılıq prinsipinin reallaşdırılması baxımından yanaşdıqda, göstərilən vəziyyətin ilk növbədə atmosferə zərərli qazların atılmasını çoxaltmaqla ətraf mühitə əlverişsiz təsir yükünün də artmasına gətirib çıxardığını nəzərə almaq lazımdır.

Post-transformasiya reintensivləşdirmə prosesində kənd təsərrüfatı istehsalında kimyəvi maddələrin istifadəsinin, artıq göstərildiyi kimi, sürətli artımı baş vermişdir. Torpaqlarda deqradasiyanın nisbətən yüksək, qidalı maddələrin aşağı səviyyədə olduğu bir şəraitdə bitkiçilik məhsullarının əsas növlərinin məhsuldarlığının yüksəldilməsi məqsədilə mineral gübrələrdən istifadənin genişlənməsinə ehtiyac yaranmışdır. Eyni zamanda, bu xətti davam etdirərkən inkişafda uzunmüddətli dövr baxımından dayanıqlığın təmin edilməsi vəzifəsinin reallaşdırılmasına da diqqət yetirilməsinə ehtiyac yaranır.

Hazırda ölkəmizdə mineral gübrələrdən istifadənin ümumi həcmi 1990-cı illərin başlanğıcında qərarlaşmış olan səviyyəyə çatmışdır. Müvafiq istiqamətdə aparılan araşdırmalar mineral gübrələrin belə miqdarının onların tətbiqində aqrotexniki qaydalara zəruri səviyyədə əməl edilmədiyi halda torpaqlardan nitritlərin su hövzələrinə düşməsi, habelə digər istiqamətlərdə ətraf mühitə zərərli maddələrin düşməsinə səbəb olduğunu göstərmişdir.

Reintensivləşdirmə prosesinin gedişində xüsusilə son illərdə ölkədə kimyəvi maddələrin digər növünün - pestisidlərin tətbiqi də əhəmiyyətli dərəcədə artmış və bu, bitkilərin qorunması və məhsuldarlığın yüksəldilməsində müsbət rol oynamışdır. Kimyəvi mühafizə vasitələrinin istifadəsinin genişləndirilməsi onların fermerlər tərəfindən alınmasına subsidiyaların tətbiqi ilə də stimullaşdırılmışdır. Son illərdə ölkəyə idxal olunan pestisidlərin ümumi həcmi xeyli artmışdır. Eyni zamanda pestisidlərin geniş tətbiqi ətraf mühitin kimyəvi çirkləndirilməsinə, torpaqların bioloji deqradasiyasına, bioloji müxtəlifliyə zərər vurulmasına və kənd təsərrüfatı məhsullarında zərərli maddələrin toplanmasına səbəb olur. Bu üzdən bazara tərkibində pestisidlərin, habelə nitritlərin qalıq miqdarı yol verilən normalardan artıq olan, insan həyatına və sağlamlığına təhlükə törədən, hətta bəzi hallarda insan həyatının itirilməsinə səbəb olan zərərli və keyfiyyətsiz məhsulların çıxarılması hallarına rast gəlinir [35].

Kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsində xüsusilə suvarılan əkinçilik şəraitində su təminatının yaxşılaşdırılması mühüm yer tutur. Reintensivləşdirmə dövründə Azərbaycanın kənd təsərrüfatında su istehlakı, o cümlədən suvarma məqsədləri üçün istifadə edilən suyun miqdarı ardıcıl olaraq çoxalmışdır. Bu, intensivləşdirmənin məqsədinin reallaşdırılması - bitkiçilikdə məhsuldarlığın yüksəldilməsində mühüm rol oynamışdır. Bitkiçiliyin ümumi məhsulunun fiziki həcmi suvarmada su istehlakının həcmini qabaqlayan templərlə yüksəlmişdir. Əkinçilikdə sudan istifadənin səmərəlilik göstəricisi artım dinamikası nümayiş etdirmişdir. Eyni zamanda, intensivləşdirmədə dayanıqlılığın təmin edilməsi baxımından kənd təsərrüfatında sudan istifadə ilə bağlı problemlər qalmaqdadır.

Birincisi, kənd təsərrüfatında istifadə məqsədilə suyun nəqli zamanı böyük həcmdə su itkilərinə yol verilir və bu itkilərin həcmi ardıcıl olaraq yüksəlir. İtkilərin həcmi Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları əsasında aparılan hesablamalara görə, 2007-ci ildə 27.3%, 2019-cu ildə 31.3% təşkil edib. Ölkədə suvarma suyunun qıtlığı və belə vəziyyətin qlobal iqlim dəyişiklikləri ilə əlaqədar özünü daha qabarıq büruzə verdiyi bir şəraitdə itkilərin böyük həcmi məhsuldarlığın zəruri səviyyəyə çatdırılmasının qarşısını alan amillərdən birinə çevrilmişdir.

İkincisi, əlverişsiz texnologiyalardan istifadənin üstünlük təşkil etməsi ilə əlaqədar[2] bir çox hallarda suvarma suyunun sahələrdən həddən artıq axını baş verir. Bu, bir tərəfdən suvarılan torpaqların strukturunun və meliorativ vəziyyətinin pisləşməsinə, digər tərəfdən sahələrə verilmiş kimyəvi vasitələrdə olan müxtəlif zərərli maddələrin yuyularaq su mənbələrinə qarışmaqla evtorofikasiyaya səbəb olur.

Üçüncüsü, səmərəsiz texnologiyanın tətbiqi son nəticədə su resurslarının istifadəçilər arasında qeyri-səmərəli bölgüsünə gətirib çıxarır. Belə vəziyyətdə su ilə kifayət qədər təmin edilməyən təsərrüfatlarda məhsuldarlıq səviyyəsi aşağı olur. Beləliklə də intensivləşdirmənin gedişində mövcud su resurslarından istifadənin istehsalın artırılması yönündə potensialı tam reallaşdırılmır.

Göstərilənlərlə əlaqədar müasir şəraitdə su resurslarının idarə edilməsinin dayanıqlı intensivləşdirmə prinsipləri nəzərə alınmaqla təkmilləşdirilməsi zərurəti saxlanılır.

Reintensivləşdirmənin dayanıqlılıq prinsiplərinə uyğunluğuna baxılmasının ümumi nəticəsi olaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar:

• prosesin gedişində dayanıqlılıq prinsipləri ardıcıl gerçəkləşdirilməmişdir. Kənd təsərrüfatı istehsalında məhsuldarlıq ümumən yüksəlmiş olsa da, aqrar sahədə istifadə olunan, becərilməyə cəlbedilən torpaq sahələri genişləndirilmiş, intensivləşdirmənin ətraf mühitə əlverişsiz təsir imkanı yüksəlmişdir.
• intensivləşdirmənin gedişində məhsuldarlığın artması istiqamətində struktur səciyyəli problemlər qalmaqdadır. Bütün hallarda məhsul istehsalının resurs sərfinə adekvat artımı təmin olunmur. Bu, istehsalın resurstutumluluğunun artmasını şərtləndirmək və iqtisadi səmərəliliyin yüksəlməsini ləngitməklə yanaşı, ətraf mühitə məhsuldarlığın müvafiq yüksəlməsi ilə qarşılanmayan yükün artması ilə nəticələnir.
• giriş resursları növləri üzrə ekologiyaya təsir bir qayda olaraq çoxkanallı səciyyə daşımışdır. Eyni zamanda, ayrı-ayrı resurslar üzrə tətbiq edilən səmərəsiz hədd və istifadə üsulları, texnoloji bağlılığın mövcudluğu hallarında ətraf mühitə zərərli təsirdə sinerji effekti yaratmaq imkanına malik olur.

Dayanıqlı intensivləşdirməyə keçid imkanları: təhlillər və müzakirələr

Dayanıqlı intensivləşdirmə imkanlarının reallaşdırılması istiqamətlər üzrə fərqli amillərlə bağlıdır.

Yuxarıda apardığımız təhlillərin nəticələrini də nəzərə almaqla demək olar ki, Azərbaycanın kənd təsərrüfatında dayanıqlı intensivləşdirmənin reallaşdırılması istiqamətlərindən biri kimi yanacaq-enerji resurslarının istehlakının nisbi səviyyəsinin aşağı salınması imkanlarından istifadə önə çıxır.

Hazırki dövrdə kənd təsərrüfatının ilkin mənbələr üzrə hesablanılan[3] enerji tutumunun səviyyəsi orta dünya göstəricisi və ölkəmizlə quru sərhədləri olan dövlətlərin müvafiq göstəricilərindən xeyli yüksəkdir (Cədvəl 1.).

[1] Ərzaq məhsulları istehsalına enerji sərfinin artdığı bir şəraitdə kənd təsərrüfatının dayanıqlı intensivləşdirilməsində həmin amilın roluna diqqət yüksəlir. Tədqiqatçılar aqrar istehsalda dayanıqlığın dəyərləndirilməsinin istənilən halında enerjinin fundamental rolunun nəzərə alınmasının zəruriliyini vurğulayırlar [9].

[2] 2015-ci il kənd təsərrüfatı siyahıyaalınmasının məlumatlarına əsasən, təsərrüfatların 99.6%-də dənli bitki sahələri, 97.5%-də texniki bitki sahələri, 88%-də meyvə və giləmeyvə bağları “öz axını” üsulu ilə suvarılmışdır [34].

[3] Araşdırmalarda kənd təsərrüfatında məhsulun ümumi və ilkin mənbələr üzrə enerjitutumu fərqləndirilir. Birinci göstərici bilavasitə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı prosesində istifadə olunan enerji və yanacaq sərfini, ikinci göstərici isə ilkin enerji sərfi ilə yanaşı kənd təsərrüfatında istifadə edilən sənaye mənşəli materialların istehsalına sərf olunan enerjini də nəzərə almaqla hesablanır [26].