Azərbaycan Respublikasında ərzaq və kənd təsərrüfatı siyasətinin MAFAP metodologiyasi ilə monitorinqi və qiymətləndirilməsi

Xülasə

Məqalə BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) tərəfindən işlənib hazırlanmış MAFAP (The Monitoring and Analysing Food and Agricultural Policies) metodologiyasının əsas indikatoru olan Nominal Mühafizə Əmsalının (Nominal Rate of Protection, NRP) hesablanmasını və ticarət siyasətinin qiymətləndirilməsi nöqteyi-nəzərindən əldə edilmiş nəticələrin şərhini, habelə ölkə üzrə NRP göstəricisinin digər ölkələrin analoji göstəricisi ilə müqayisəsini əhatə edir. NRP daxili bazarın, ticarət siyasətinin və ümumilikdə bazar fəaliyyətinin dəyər zənciri iştirakçıları tərəfindən qəbul olunan qiymətlərə təsiri dərəcəsidir. Bu göstəricinin hesablanması referent və yerli qiymətlərin dəyər zəncirinin müxtəlif nöqtələrində müqayisəsi və qiymət fərqlərinin qiymətləndirilməsi əsasında aparılır. Qeyd edək ki, daxili qiymətlərlə referent qiymətlər arasındakı fərq daxili ticarətin, bazar siyasətinin və ümumilikdə bazar fəaliyyətinin qiymətlərə göstərdiyi təsiri kəmiyyətcə qiymətləndirməyə imkan verir.

Məqalədə NRP əmsalının hesablanması üçün iki məhsul seçilmişdir: buğda və pomidor. Aparılmış təhlil nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, həm buğda, həm də pomidor bazarında yerli istehsalçılarla idxal-ixrac bazarları arasında əlaqələr ümumilikdə zəif inkişaf etmişdir. Bu baxımdan, buğda idxalının azaldılması və ölkə əhalisinin pomidorla effektiv şəkildə təminatına nail olunması üçün kənd təsərrüfatı istehsalçıları ilə daxili bazarın keyfiyyətli inteqrasiyasına ehtiyac vardır.

Giriş

Ölkənin kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları ilə beynəlxalq ticarətdə iştirakı bu fəaliyyətin tənzimlənməsi baxımından bir sıra siyasət alətlərindən istifadəni ehtiva edir. Bu fəaliyyətin səmərəli təşkili, ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyinin gücləndirilməsi, daxili bazarın effektiv qorunması, məşğulluğun təmin edilməsi, habelə xarici ticarətin iştirakçıları ilə sabit iqtisadi əlaqələrin qurulması məqsədlərinə nail olmaq üçün ticarət əlaqələrinin və ticarət fəaliyyətinin mütəmadi olaraq monitorinqi və qiymətləndirilməsi tələb olunur.

Beynəlxalq təcrübədə ölkənin xarici ticarət siyasətinin effektivliyinin qiymətləndirilməsinin müxtəlif metodlarından istifadə olunur. Bunlar arasında beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən işlənib hazırlanmış və geniş spektrdə göstəricilərin qiymətləndirilməsini əhatə edən OECD və MAFAP metodologiyaları xüsusi olaraq qeyd olunmalıdır. Hər iki metodologiya özünəməxsus indikatorlar dəstinə malikdir və bu indikatorların hesablanması üçün ayrı-ayrı məhsullar və məhsul qrupları üzrə istehsal və idxal-ixrac həcmi, qiymətlər, gömrük tənzimləmə alətləri, birbaşa və dolayı subsidiyalar və digər statistik məlumatlardan istifadə edilir^➊.

Məqalə ərzaq və kənd təsərrüfatı sahəsində dövlət tənzimləməsi siyasətinin MAFAP metodologiyası əsasında qiymətləndirilməsini və bu metodologiyanın əsas indikatoru olan Nominal Mühafizə Əmsalının (Nominal Rate of Protection, NRP) hesablanması, həmçinin ticarət siyasətinin qiymətləndirilməsi nöqteyi-nəzərindən əldə edilmiş nəticələrin şərhini, habelə ölkə üzrə NRP göstəricisinin digər ölkələrin analoji göstəricisi ilə müqayisəsini əhatə edir.

Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalı sahəsində dövlətin tənzimləyici təsirlərinin qiymətləndirilməsi məsələsi hazırki dövr üçün ölkənin strateji inkişafının perspektiv istiqamətlərini və prioritetlərini müəyyən edən əsas sənəd kimi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 06 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsinin^➋ “Aqrar siyasətin nəticələrinin monitorinqi və qiymətləndirilməsi sisteminin qurulması” və “Kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə bazarın tənzimlənməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi” prioritetləri çərçivəsində SYX-də bazar şərtlərinin əlverişsiz olduğu hallar üzrə intervensiya tədbirləri və kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları üzrə daxili bazarın ədalətsiz ticarət hallarından qorunması kimi tədbirlərin həyata keçirilməsi baxımından nəzərdən keçirilir.

Qeyd edək ki, hazırki dövrdə sözügedən SYX-nin müvafiq tədbirlərinin icrası ilə əlaqədar ölkə üzrə daxili bazarı idxalın arzuolunmaz və əlverişsiz təsirlərindən qorunması məqsədilə kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları üzrə gömrük-tarif və qeyri-tarif tənzimlənməsi sistemi təkmilləşdirilir, habelə kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə idxala mövsümi tarif kvotalarının operativ şəkildə tətbiqi və tarif eskalasiyası siyasəti ilə bağlı aydın kriteriyalara malik prosedurların tətbiqi imkanları araşdırılmaqdadır.

Bütün bu tənzimləyici təsirlərin, başqa sözlə, kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları ilə xarici ticarət fəaliyyəti üzrə dövlət intervensiyalarının genişləndiyi müasir dövrdə belə təsirlərin effektivliyinin qiymətləndirilməsi məsələsi kifayət qədər aktuallaşmışdır. Beynəlxalq miqyasda belə təsirlərin və ya siyasət tədbirlərinin qiymətləndirilməsinin müxtəlif metodologiyaları mövcuddur. Bunlar arasında İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (The Organisation for Economic Co-operation and Development, OECD) tərəfindən işlənib hazırlanmış metodologiyasının^➌ və BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO) MAFAP metodologiyasının^➍ adını qeyd etmək olar.

Məqalə xarici ticarət fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin qiymətləndirilməsi aləti kimi ayrı-ayrı məhsullar üzrə NRP göstəricisinin qiymətləndirilməsini əhatə etdiyi üçün, bu göstəricinin MAFAP metodologiyasının mərkəzi indikatoru olması baxımından əsas diqqət FAO-nun müəllifi

 

olduğu metodologiya üzərində cəmləşdirilmişdir. Buna baxmayaraq, o da qeyd edilməlidir ki, həm OECD, həm də, MAFAP metodologiyası xarici ticarət fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin, mahiyyət etibarı ilə, analoji yanaşmalarından, daha doğrusu, ölkədaxili və xarici bazar qiymətlərinin müqayisəsindən istifadə etdiyinə görə, hansı metodologiyadan istifadə edilməsindən asılı olmayaraq, nəticələr hər zaman oxşar olur.

MAFAP metodologiyası kənd təsərrüfatı siyasətinin və bazar göstəricilərinin müxtəlif əmtəələrə təsirini ölçməyə imkan verən indikatorların hesablanmasını əhatə edir. Bu metodologiyanın əsasında referent qiymətin yerli istehsalçı qiyməti ilə müqayisəsi durur. Qeyd edək ki, referent qiymət daxili siyasət və daxili bazar göstəricilərinin təsirinə məruz qalmayan qiymətdir.

MAFAP təhlili vahid qiymət qanununa^➎ əsaslanır. İqtisadi nəzəriyyəyə əsasən, xalis rəqabətli bazarda hər bir məhsul üçün yalnız bir qiymət mövcud olur. Ancaq bu qanun yalnız məhsullar homogen olduqda, informasiya düzgün və pulsuz çatdırıldıqda, həmçinin tranzaksiya (alqı-satqı əqdlərinin bağlanması) xərcləri sıfıra bərabər olduqda özünü doğruldur. Buna görə də, bu təhlilin daxili bazarda keyfiyyət baxımından ya mükəmməl şəkildə homogen olan, ya da bir-birinin mükəmməl əvəzedicisi olan məhsullar üzrə aparılması daha məqsədəuyğundur. Referent qiymətlə daxili qiymətin müqayisəsi bizə dəyər zəncirinin müxtəlif oyunçularına dəstək (stimul) verildiyi, yaxud onların vergilərə (maneələrə) məruz qoyulduğu situasiyaları fərqləndirməyə imkan verir.

Referent və yerli qiymətlər dəyər zəncirinin iki fərqli nöqtəsində müqayisə olunur – ferma qapısında və yerli məhsulların identik məhsullarla dünya bazar qiymətləri ilə rəqabət apardığı rəqabət nöqtəsində. Bunu idxal olunmuş məhsul timsalında nəzərdən keçirək. Bu zaman idxal olunan məhsul limana bençmark qiymətində (adətən giriş limanında CİF qiyməti) daxil olur. Yerli bazarda isə biz bu məhsulun qiymətini rəqabət nöqtəsində (adətən topdansatış qiyməti) və ferma qapısında müşahidə edə bilərik. Bizim əlimizdə həmçinin müşahidə olunan çıxış xərcləri (məhsulun bazara gətirilməsi ilə bağlı bütün xərclər) haqqında da məlumat vardır. Buraya bilavasitə həm sərhədlə rəqabət nöqtəsi, həm də, ferma qapısı ilə rəqabət nöqtəsi arasındakı marketinq xərcləri daxildir.

Bençmark qiymətinin (benchmark price) müşahidə olunan yerli qiymətlə müqayisə oluna bilməsi üçün onun üzərinə sərhəd və rəqabət nöqtəsi arasındakı çıxış xərcləri əlavə olunur və nəticədə rəqabət nöqtəsində müşahidə olunan referent qiymət əldə edilir. Bu qiymət özünə idxalçının məhsulu bazara gətirmək üçün çəkməli olduğu bütün xərcləri daxil edir, nəticədə məhsulun qiyməti yüksəlir. Rəqabət nöqtəsində referent qiymətin daha sonra ferma qapısında müşahidə olunan yerli qiymətlə müqayisə oluna bilməsi üçün ondan ferma qapısı ilə rəqabət nöqtəsi arasındakı çıxış xərcləri çıxılır və nəticədə ferma qapısında müşahidə olunan referent qiymət əldə edilir. Bu qiymət özünə fermerlərin və ya başqa oyunçuların məhsulu fermadan topdan şəkildə satılması üçün çəkdikləri bütün xərcləri daxil edir.

İxrac olunan məhsullara yanaşma bir qədər fərqlidir. Bu halda sərhədin özü rəqabət nöqtəsi hesab olunur və bençmark qiyməti kimi FOB qiymətindən istifadə olunur. Daha sonra rəqabət nöqtəsində müşahidə olunan və korreksiya edilmiş referent qiymətlər FOB qiymətindən sərhədlə rəqabət nöqtəsi arasındakı çıxış xərclərinin çıxılması yolu ilə əldə edilir.

Növbəti mərhələdə yuxarıda təsvir edilən addımlar məzənnədə uyğunsuzluqların, beynəlxalq bazarda qeyri-rəqabətcil qiymətqoymanın və dəyər zənciri boyu qeyri-effektiv fəaliyyətlərin^➏

 

təsirlərinin aradan qaldırılması yolu ilə mümkün olduğu qədər korreksiya edilmiş bençmark qiymətləri və çıxış xərclərindən istifadə edilərək təkrar həyata keçirilir.

Məhsul üzrə müşahidə olunan və korreksiya edilmiş referent qiymətlər hesablandıqdan sonra topdan və ferma qapısında müşahidə olunan və korreksiya edilmiş qiymət fərqlərinin (price gaps) əldə edilməsi üçün onlar dəyər zəncirinin hər kimi nöqtəsində daxili qiymətdən çıxılır. Müşahidə olunan qiymət fərqləri daxili bazarda məhsulun qiymətinə birbaşa təsir göstərən ticarət siyasəti tədbirlərini (misal üçün, subsidiya və tariflər) və faktiki bazar fəaliyyətini^➐ (market performance) ifadə edir. Korreksiya edilmiş qiymət fərqləri isə daxili qiymətlərə təsir göstərən dövlət siyasəti tərdiblərinə əlavə olaraq bazar fəaliyyəti nəticəsində yaranan təhriflərin təsirlərini də əhatə edir^➑.

Müşahidə olunan daxili qiymət referent qiymətdən yüksək olduqda müsbət qiymət fərqi (positive price gap) yaranır və bu, ümumi siyasət mühitinin və bazar fəaliyyətinin istehsalçılara və ya topdan ticarətçilərə stimullar (dəstəklər) verdiyini ifadə edir. İdxal olunan məhsullar üçün bu, tariflərin və ya sərhədlə rəqabət nöqtəsi arasındakı yüksək çıxış xərcləri kimi təhriflər səbəbindən yarana bilər. Digər tərəfdən, əgər referent qiymət daxili qiymətdən yüksəkdirsə, nəticədə mənfi qiymət fərqi (negative price gap) yaranır ki, bu da siyasət mühiti və bazar fəaliyyətinin istehsalçılar və ya topdan ticarətçilər üçün maneələr (vergilər) yaratdığı halı ifadə edir. İdxal olunan məhsullar üçün belə situasiya daxili qiyməti aşağı səviyyədə saxlamaq məqsədilə dövlət tərəfindən həyata keçirilən subsidiyalaşmış satışlar səbəbindən yarana bilər.

Ümumiyyətlə, qiymət fərqi istehsalçıların və topdan ticarətçilərin üzləşdiyi bazar stimullarının (və ya maneələrinin) mütləq ölçüsünü əks etdirir. Buna görə də topdan və ferma qapısındakı qiymət fərqləri müvafiq referent qiymətlərinə bölünərək Nominal Mühafizə Əmsalı (Nominal Rate of Protection, NRP) adlandırılan nisbət formasında göstərilir, bu isə ayrı-ayrı qiymətlərin həm məhsullar, həm də ölkələr arasında müqayisəliliyini təmin edir. Qeyd edək ki, NRP daxili bazarın, ticarət siyasətinin və ümumilikdə bazar fəaliyyətinin dəyər zənciri iştirakçıları tərəfindən qəbul olunan qiymətlərə təsiri dərəcəsidir. O, dəyər zəncirinin eyni nöqtəsində qiymətlər arasındakı fərqin referent qiymətə bölünməsi yolu ilə hesablanır. Ferma qapısında (NRP _ofg) və topdansatış bazarında (NRP _owl) NRP göstəricisi aşağıdakı düsturlarla hesablanır:

burada,

PG_ofg - ferma qapısında müşahidə olunan qiymət fərqi;

RP_ofg - ferma qapısında müşahidə olunan referent qiymət;

PG_owl - topdansatış bazarında müşahidə olunan qiymət fərqi;

RP_owl - topdansatış bazarında müşahidə olunan referent qiymətdir.

 

 

Bir çox ədəbiyyatda NRP göstəricisinin düsturu ümumi şəkildə aşağıdakı kimi verilir:

burada,

P_d – ferma qapısındakı qiymət;

P_e – referent qiymətdir (idxal məhsulları üçün CİF, ixrac məhsulları üçün FOB qiyməti).

Əgər nisbətlər hesablanarkən təhlil olunan məhsullar üzrə dövlət xərcləri (büdcə və digər transferlər (Budgetary and Other Transfers, BOT)) ferma qapısında qiymət fərqinə əlavə olunarsa, Nominal Yardım Dərəcəsi, NRA (Nominal Rate of Assistance, NRA) göstəricisi alınar. Bu indikator siyasət, bazar fəaliyyəti və dövlət xərcləri ilə əlaqədar stimulları (və ya maneələri) ifadə edir.

burada,

PG_fg – ferma qapısında qiymət fərqi;

PE_csp – hər tona görə pul formasında dövlət tərəfindən ödənilən subsidiyalardır.

Qeyd etmək lazımdır ki, NRP göstəricisini daha real şəkildə şərh edə bilmək üçün təhlil olunan konkret məhsullar üzrə dəyər zənciri təhlili aparılmalı və həyata keçirilən konkret siyasət tədbirləri müfəssəl şəkildə qiymətləndirilməlidir. Belə ki, ölkədə həyata keçirilən hər bir siyasət tədbiri daxili qiymətlərə müəyyən təsir göstərir. Misal üçün, idxal tarifləri daxili qiymətləri bençmark qiymətləri ilə müqayisədə yüksəldir, ixrac vergisi isə, əksinə, aşağı salır. Heç bir siyasətin həyata keçirilmədiyi bir ölkədə isə daxili qiymətlər heç bir təhrifə uğramır, daxili və xarici bazarlar tam inteqrasiyalı şəkildə fəaliyyət göstərir və nəticə etibarı ilə, qiymət fərqləri və NRP indikatoru sıfıra bərabər olur. Ancaq bu situasiya çox nadir hallarda yarana bilər, nəinki hər hansı bir müdaxilə tədbirinin həyata keçirilməsi, reallıqda hətta məhsullara təsir göstərən bir neçə siyasət tədbiri eyni vaxtda qüvvədə olur.

Qiymət fərqi müsbət olduqda (daxili qiymətlərin referent qiymətlərdən yüksək olduğu hal) bu, daxili ticarət, bazar siyasəti və ümumilikdə bazar fəaliyyəti (market performance) nəticəsində fermerlərə (ferma qapısında hesablanmışsa) və ya ticarətçilərə (əgər rəqabət nöqtəsində hesablanmışsa) verilən stimulun (incentives) kəmiyyətcə ifadəsi kimi nəzərdən keçirilə bilər. Qiymət fərqi mənfi olduqda, yuxarıda deyilənlərin əksi müşahidə olunur, bu zaman qiymət fərqləri maneə törədiciləri (disincentives) kimi çıxış edirlər^➒.

NRP əmsalının hesablanması aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır:

Birinci mərhələ bençmark^➓ qiymətlərinin hesablanmasıdır. Bunun üçün seçilmiş məhsullar üzrə idxal/ixrac qiymətləri yerli valyutaya gətirilirlər.

 

İkinci mərhələdə idxal məhsulları (net imported) üçün bençmark qiymətlərinin üzərinə sərhəddən rəqabət nöqtəsinə qədərki xərclər^★ əlavə olunur, ixrac məhsulları (net exported) üçün isə bu xərclər bençmark qiymətindən çıxılır və nəticədə rəqabət nöqtəsində referent qiymətlər (reference price at point of competition) əldə edilir (cədvəl 2). Qeyd edək ki, rəqabət nöqtəsi olaraq topdan ticarət bazarı, sərhəddən rəqabət nöqtəsinə qədərki xərclər olaraq bütün məhsullar üçün 20 AZN/ton götürülmüşdür.

Üçüncü mərhələ rəqabət nöqtəsindəki daxili qiymətlərdən (domestic price at point of competition) referent qiymətlər çıxılaraq rəqabət nöqtəsindəki qiymət fərqinin (price gap at point of competition) hesablanması mərhələsidir.

Dördüncü mərhələ rəqabət nöqtəsində Nominal Mühafizə Əmsalının (Nominal Rate of Protection at point of competition) hesablanmasını əhatə edir. Daha sonra ferma qapısında Nominal Mühafizə Əmsalı (Nominal Rate of Protection at farm gate) göstəricisi hesablanır. Bunun üçün əvvəlcə rəqabət nöqtəsindən ferma qapısına qədərki xərclər rəqabət nöqtəsindəki referent qiymətdən çıxılaraq ferma qapısında referent qiymət (reference price at farm gate) alınır. Daha sonra ferma qapısındakı qiymətdən ferma qapısındakı referent qiymət çıxılaraq ferma qapısında qiymət fərqi (price gap at farm gate) hesablanır.

Nəhayət, ferma qapısındakı qiymət fərqinin ferma qapısındakı referent qiymətə nisbətindən ferma qapısında Nominal Mühafizə Əmsalı (Nominal Rate of Protection at farm gate) hesablanır.

Məqalədə Nominal Mühafizə Əmsalının hesablanması üçün iki məhsul seçilmişdir. Bunlardan birincisi, Azərbaycanın xalis idxalçı kimi çıxış etdiyi buğda, ikincisi isə ölkənin xalis ixracatçısı olduğu pomidordur. Qeyd edək ki, NRP əmsalı hesablanarkən məhsul növü konkret olaraq qeyd edilməlidir. Bu baxımdan, buğda olaraq, HS kodlaşmasının^★★ 100199 nömrəsinə uyğun gələn “Yumşaq buğda və meslin, digərləri” və 070200 koduna uyğun gələn “Tomat, təzə və ya soyudulmuş” məhsul nomenklaturu seçilmişdir. Həmçinin qeyd edilməlidir ki, Azərbaycandan ixrac olunan pomidor məhsulu, əsas etibarı ilə istixanalarda yetişdirildiyindən, istehsalçı, habelə rəqabət nöqtəsindəki qiymətlər kimi Zirə, Bakı və Şəmkir pomidorlarının qiymətləri götürülmüşdür.

Buğda üzrə NRP əmsalının hesablanması. Azərbaycan buğdanın xalis idxalçısıdır və bu məhsul üzrə ticarət intensivliyi yüksəkdir. İdxal olunan buğda ilə ölkədə istehsal olunan buğdanın keyfiyyətində müəyyən fərqlər var. Belə ki, əsas etibarı ilə Rusiya Federasiyasından idxal olunan yumşaq buğda qlüten (elastik zülal) tərkibinə görə yerli buğdanı üstələyir. Bu baxımdan, idxal olunan yumşaq buğda üçün 5%-lik keyfiyyət əmsalı müəyyənləşdirilmişdir. Hazırda idxal olunan yumşaq buğda üçün idxal gömrük rüsumu tətbiq edilmir. Həmçinin Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə əsasən buğdanın idxalı və satışı 2017-ci il yanvarın 1-dən 4 il müddətinə ƏDV-dən azaddır^★.

MAFAP metodologiyasına əsasən məhsul üzrə əvvəlcə rəqabət nöqtəsində (topdan bazarda), daha sonra ferma qapısında NRP əmsalı hesablanır. Ölkədə buğdanın satışı əsas etibarı ilə ferma qapısında həyata keçirildiyindən NRP əmsalı yalnız bu nöqtədə qiymətləndirilmişdir və buğdanın sahədən və ya topdan satış qiymətləri kimi, Azərbaycanın ən böyük buğda əkini sahəsinə (2019-cu il üzrə 54,9 min hektar) malik olan Cəlilabad rayonunun satış qiymətləri götürülmüşdür.

 

Cədvəl 1. İdxal olunan buğda üçün ferma qapısında NRP əmsalının hesablanmasının sadələşdirilmiş sxemi

Göstəricinin adı	Şərti işarə	Düstur	Ölçü vahidi	Nəticə
				2018	2019
Xarici valyutada beçmark qiyməti	BQxv	data	$/ton	188.9	213.2
Məzənnə	M	data	AZN/$	1.7	1.7
Yerli valyutada bençmark qiyməti	BQyv	BQxv * M	AZN/ton	321.1	362.4
Keyfiyyət əmsalı	KƏ	data	nisbət	1.05✦	1.05
İdxal məhsulunun eyni keyfiyyətə gətirilməsi	Bqyvk	Bqyv/KƏ	AZN/ton	305.8	345.2
Sərhəddən ferma qapısına qədər çıxış xərcləri	ÇXfq	data	AZN/ton	20.0	20.0
Ferma qapısında referent qiymət	RQfq	Bqyvk + ÇXfq	AZN/ton	325.8	365.2
Ferma qapısında daxili qiymət	DQfq	data	AZN/ton	291.6	385.0
Ferma qapısında qiymət fərqi	QFfq	DQfq - RQfq	AZN/ton	-34.2	19.8
Ferma Qapısında Nominal Mühafizə Əmsalı	NRPfq	QFfq/RQfq	faiz	-10.5	5.4

Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi, www.aqrarbazar.az

Cədvəldən göründüyü kimi, 2018-ci ildə Nominal Mühafizə Əmsalı 10.5% təşkil etmişdir. Başqa şəkildə ifadə etsək, 2018-ci il üçün yerli buğdanın qiyməti idxal olunan buğdadan 10.5% aşağı olmuşdur. Buğdanın idxalına heç bir gömrük tarifi tətbiq edilmədiyindən bazar qiymətləri azad bazar şəraitinə uyğun olaraq tələb və təklifin təsiri altında formalaşmalıdır. Azərbaycanda buğdanın məhsuldarlığının dünya ölkələri ilə müqayisədə aşağı olması fonunda daxili bazarda buğdanın istehsalçı qiymətinin dünya qiymətləri ilə müqayisədə aşağı olmasının səbəbi isə çox yəqin ki, daxili bazarda buğda istehsalı üçün tələb olunan istehsal resurslarının (toxum, gübrə, pestisid, su, aqrotexnika və s.) yüksək dərəcədə subsidiyalaşması ilə əlaqədardır.

Ümumiyyətlə, daxili qiymətlər tələb və təklifin, daxili ticarətin, bazar siyasətinin və bazar fəaliyyətinin təsiri altında formalaşan qiymətlərdir. Referent qiymətlər isə daxili ticarət və bazar siyasətinin təsirinə məruz qalmayan qiymətlərdir. Bu baxımdan, daxili qiymətlərlə referent qiymətlər arasındakı fərq daxili ticarətin, bazar siyasətinin və ümumilikdə bazar fəaliyyətinin qiymətlərə göstərdiyi təsirini kəmiyyətcə qiymətləndirməyə imkan verir.

Buğdanın yerli istehsal qiyməti aşağı olsa da yüksək qiymətə buğda idxalının hansı səbəbdən həyata keçirilməsinə gəldikdə isə bununla bağlı aşağıdakıları qeyd etmək olar:

• Yerli buğdanın keyfiyyətinin standartlara cavab verməməsi;
• İstehsal həcminin daxili tələbatı ödəmək baxımından kifayət etməməsi;
• Daxili bazarla dünya bazarı arasında əlaqələrin zəifliyi, burada bazar boşluğunun (market gap) formalaşması;
• Buğda idxalı ilə bağlı qeyri-iqtisadi amillər.

 

2019-cu ildə isə, əksinə, yerli buğdanın qiyməti idxal olunan buğdanın qiymətindən 5.4% çox olmuşdur. Bunun əsas səbəbi kimi, buğda üzrə dünya bazar qiymətlərinin yüksəlməsi ilə bağlı proqnozlar olmuşdur^✦✦.

Beləliklə, buğda üzrə hesablanmış Nominal Mühafizə Əmsalına görə belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ölkə daxilində buğdanın qiyməti dünya buğda qiymətlərindən bilavasitə asılıdır və yerli istehsalçılarla bazar arasında vasitəçilərin (tədarükçülərin) fəaliyyəti ilə bağlı əlaqələr zəifdir.

Pomidor üzrə NRP əmsalının hesablanması. Azərbaycan pomidorun xalis ixracatçısıdır və bu məhsul üzrə ticarət intensivliyi yüksəkdir. İxrac olunan məhsulla daxili bazarda istehlak olunan məhsulun keyfiyyəti identikdir. Təhlilin aparıldığı dövr üçün ölkəyə idxal edilən pomidorun hər kiloqramına 0.8 ABŞ dolları məbləğində idxal gömrük rüsumu tətbiq olunsa da, ölkədən ixrac olunan pomidora heç bir ixrac vergisi tətbiq olunmur. Həmçinin, Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları (o cümlədən, sənaye üsulu ilə) tərəfindən özlərinin istehsal etdikləri kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı üzrə dövriyyələr 2014-cü il yanvarın 1-dən 10 il müddətinə ƏDV-nin ödənilməsindən azaddırlar.

Cədvəl 2. İxrac olunan pomidor üçün rəqabət nöqtəsində NRP əmsalının hesablanmasının sadələşdirilmiş sxemi

Göstəricinin adı	Şərti işarə	Düstur	Ölçü vahidi	Nəticə
				2018	2019
Xarici valyutada beçmark qiyməti	BQxv	data	$/ton	1034.9	1090.7
Məzənnə	M	data	AZN/$	1.7	1.7
Yerli valyutada bençmark qiyməti	BQyv	BQxv * M	AZN/ton	1759.4	1854.2
Sərhəddən rəqabət nöqtəsinə qədər çıxış xərcləri	ÇXrn	data	AZN/ton	20.0	20.0
Rəqabət nöqtəsində referent qiymət	RQrn	Bqyv - ÇXrn	AZN/ton	1739.4	1834.2
Rəqabət nöqtəsində daxili qiymət	DQrn	data	AZN/ton	2209.0	2489.0
Rəqabət nöqtəsində qiymət fərqi	QFrn	DQrn - RQrn	AZN/ton	469.6	654.8
Rəqabət Nöqtəsində Nominal Mühafizə Əmsalı	NRPrn	QFrn/RQrn	faiz	27.0	35.7

Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi, www.aqrarbazar.az

Cədvəldə 2018-ci il üçün Nominal Mühafizə Əmsalının 27.0% olduğu görünür. Bu, pomidorun daxili topdan bazardakı qiymətinin ixrac qiymətindən 27% yuxarı olduğunu ifadə edir. Eyni mənzərə 2019-cu ildə də müşahidə olunur. Belə ki, 2019-cu ildə pomidorun rəqabət nöqtəsindəki qiyməti onun ixrac qiymətindən 35.7% artıq olmuşdur.

Ölkədə pomidorun ixracı üzrə heç bir gömrük tarif tənzimləməsi aparılmadığından pomidorun yerli və ixrac qiyməti azad bazar şəraitində tələb-təklifin təsiri altında formalaşmalıdır. Pomidorun

 

daxili bazarda daha baha qiymətə reallaşdırıla bildiyi halda niyə ixrac olunmasının səbəbi aşağıdakılarla izah oluna bilər:

• İstixana pomidoru istehsalçılarının əsasən ixracyönümlü fəaliyyət siyasəti yürütmələri, daha doğrusu, əsas etibarilə ixrac üzrə ixtisaslaşmaları;
• Topdansatış bazarlarının müəyyən mənada inhisarçı mövqeyi;
• İdxal-ixrac həcmləri və dəyərləri ilə bağlı təhriflər;
• İxrac təşviqi.

İndi isə pomidorun ferma qapısındakı NRP əmsalının hesablanmasına baxaq (Cədvəl 3).

Cədvəl 3. İxrac olunan pomidor üçün ferma qapısında NRP əmsalının hesablanmasının sadələşdirilmiş sxemi

Ferma qapısında vəziyyət tam fərqlidir. Belə ki, pomidorun sahədən (bu halda istixanadan) satış qiyməti onun ixrac qiymətindən 2018-ci ildə 12%, 2019-cu ildə isə 0.6% aşağı olmuşdur. Qeyd edək ki, pomidorun topdan bazardan ferma qapısına qədərki çıxış xərcləri şərti olaraq 50 manata bərabər götürülmüşdür. Qiymətlərdən görünür ki, pomidorun xaricə ixrac edilməsi fermerlər üçün müəyyən qazanc imkanı yaratdığı üçün, onlar əsas etibarı ilə ixrac üzrə ixtisaslaşırlar.

Yekun olaraq, pomidorun rəqabət nöqtəsindəki və ferma qapısındakı Nominal Mühafizə Əmsallarına əsasən, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu bazar bir tərəfdən ixracyönümlü bazardır, digər tərəfdən isə topdan bazarda pomidorun qiyməti ixrac qiymətindən yüksək olsa da, məhsul yerli bazara kifayət həcmdə daxil olmur. Bu isə buğda bazarında olduğu kimi, pomidor bazarında da özünəməxsus bazar boşluğunun (market gap) mövcud olmasından xəbər verir. Qeyd edək ki, burada bazar boşluğu əsasən vasitəçilərin fəaliyyəti nəticəsində formalaşmışdır.

 

Nəticə

Beləliklə, həm yumşaq buğda, həm də pomidor üzrə Nominal Mühafizə Əmsalının qiymətləndirilməsi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, hər iki bazarda yerli istehsalçılarla idxal-ixrac bazarları arasında əlaqələr zəif inkişaf etmişdir. Buğdanın daha aşağı qiymətə daxili bazardan tədarük edilə bildiyi halda, xaricdən daha yüksək qiymətə idxal edilməsi, pomidorun isə daxili bazarda daha yüksək qiymətə reallaşdırıla bilindiyi halda, xaricə daha aşağı qiymətə ixrac olunması halları mövcuddur. Bu, bazarda əsasən qeyri-iqtisadi məsələlərlə bağlı formalaşmış özünəməxsus bazar boşluğunun mövcud olmasından xəbər verir. Buna baxmayaraq, həm buğda, həm də, pomidor üzrə bazar ümumən rəqabətli bazardır, qiymətlər daha çox tələb və təklifin təsiri altında formalaşır və NRP göstəricisinin hesablanması üzrə əldə edilən nəticələr reallığı adekvat olaraq əks etdirir.

 

Ədəbiyyat

 

1. The Monitoring and Analysing Food and Agricultural Policies (MAFAP), http://www.fao.org/in-action/mafap/home/en/
2. Dövlət Statistika Komitəsi, https://www.stat.gov.az/
3. Dövlət Gömrük Komitəsi, https://customs.gov.az/
4. Kənd Təsərrüfatı Məhsullarının Qiymət Məlumat Bazası, aqrarbazar.az
5. Food and agriculture data, http://www.fao.org/faostat
6. https://www.trademap.org
7. https://www.apk-inform.com/ru/news/1097916
8. OECD’s producer support estımate and related ındıcators of agrıcultural support, Concepts, Calculations, Interpretation and Use, The PSE Manual, Trade And Agriculture Directorate, OECD, March 2016.
9. Anderson, K. & Masters, W.A., eds. 2009. Distortions to agricultural incentives in Africa. World Bank, Washington DC.
10. Balie, J., Conforti, P., Morales, C., Bellu, L., Maetz, M., Tortora, P. & Komorowska, J. 2011a. Monitoring African Food and Agricultural Policies (MAFAP): project methodology concept paper. MAFAP Technical Notes Series, FAO, Rome.
11. https://www.oecd.org/fossil-fuels/methodology
12. http://www.fao.org/in-action/mafap/home/en/
13. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi, http://e-qanun.az/framework/46948
14. Angelucci, Federica & Balié, Jean & Gourichon, Helene & Mas Aparisi, Alban. (2014). Monitoring and Analysing Food and Agricultural Policies in Africa. MAFAP Synthesis Report 2013. 10.13140/RG.2.1.2948.7764.
15. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi, https://president.az/articles/22110
16. Kenneth Rogoff, Kenneth Froot, Michael Kim, “The Law of One Price Over 700 Years”,November 1, 2001.
17. Barreiro-Hurle, J. 2012a. Analysis of incentives and disincentives for maize in the United Republic of Tanzania. Technical notes series, MAFAP, FAO, Rome.