Maili ərazilərdə əkinin tətbiqinin torpaqların qorunmasında rolu

Xülasə

Məqalədə maili ərazilərdə əkin aparılmasının əhəmiyyəti, üstünlükləri, təbii amillərin əkin sahələrinə təsiri və bu amillərlə mübarizə aparılması məqsədilə tətbiq edilən metodlar təhlil edilmişdir. Eyni zamanda, fermerlərə maili ərazilərdə əkin üçün dəstək proqramları həyata keçirən dünya ölkələrinin təcrübəsi öyrənilmişdir. Həmçinin Azərbaycanda əkin sahələri və çoxillik əkmələrin maililik dərəcəsinə görə yerləşmə sahələri hesablanmış, bu ərazilərdə əkinin stimullaşdırılması istiqamətləri araşdırılmışdır

Giriş

Maili ərazilərdə əkinçilik fəaliyyətinin aparılması torpaq və su resurslarının səmərəli istifadəsi və onların yararsız vəziyyətə düşməsinin qarşısının alınması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Torpaqların maillik dərəcəsi artdıqca, sürüşmə riski də yüksəlir və eroziya prosesi intensivləşir. Bu proseslər profilaktik tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir.

 

Maili ərazilərdə torpaqdan istifadə imkanları sinifləndirmə əsasında qiymətləndirilir. Bu bölgü, kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsinin əlverişliliyi baxımından maililik əmsalı əsasında aparılır. Beynəlxalq səviyyədə maili torpaqlarda kənd təsərrüfatının davamlılığını təmin etmək məqsədilə müxtəlif dəstək proqramları hazırlanmış və bu ərazilərdə əkinçilik üçün xüsusi mexanizmlər yaradılmışdır. Fermerlərə subsidiyaların verilməsi və məhsul istehsalı üçün görülən tədbirlərin kompensasiya edilməsi kimi təşviqedici tədbirlər də həyata keçirilir.

Bu məqalədə maili ərazilərin əkinçilik potensialı tədqiq edilmiş, maillik dərəcəsinə görə ərazilərin sinifləndirilməsində dünya təcrübəsi və Azərbaycanda əkin sahələrinin yerləşdiyi maililik səviyyəsi araşdırılmışdır. Məqalədə dünya təcrübəsi ilə yanaşı, Azərbaycanda maili ərazilərdə əkin təcrübəsi də təhlil edilmiş və ərazilərin mövcud əkin sahələri üzrə bölgüsü aparılmışdır.

Nəticədə, maili ərazilərdə əkinçilik fəaliyyətinin iqtisadi və ekoloji faydaları vurğulanmışdır. Bu ərazilərdə əkinçiliyin inkişafı üçün müxtəlif təkliflər irəli sürülmüşdür. Məqalə, maili ərazilərdə əkinçiliyin inkişaf perspektivlərini və bu sahədə mövcud olan problemləri araşdıraraq, torpaq və su resurslarının səmərəli istifadəsi baxımından yeni yanaşmalar təqdim edir.

Maili ərazilərdə əkinçiliyin aparılması, əkin sahələrinin qorunması və məhsuldarlığın artırılması üçün müxtəlif innovativ metodların və texnologiyaların tətbiqi təklif olunur. Bu sahədə həmçinin, yerli icmaların məlumatlandırılması və təlimləndirilməsi, fermerlərin maarifləndirilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dünyada və Azərbaycanda həyata keçirilən uğurlu təcrübələrin öyrənilməsi və bu biliklərin genişləndirilməsi ilə maili ərazilərdə əkinçiliyin inkişafı təmin edilə bilər. Bu da öz növbəsində, kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafına və torpaq resurslarının qorunmasına böyük töhfə verə bilər.

Maili ərazilərdən istifadənin əsasları.

Maili ərazilərdə əkin aparılmasının əhəmiyyəti. Maili ərazilərdə əkin aparılması torpaqdan istifadənin davamlı idarəetmə üsulu hesab edilir ki, bu idarəetmə forması kənd təsərrüfatı bitkiləri yetişdirmək üçün yüksək dağlıq ərazilərin zəngin, lakin davamlılğı az olan üst qatını qoruyub saxlamağa və fermerlərə ərzaq məhsulları istehsalını artırmağa kömək edir.

Müxtəlif təbiət hadisələri, o cümlədən güclü yağışlar və daşqınlar dağlıq ərazilərin zərif üst qatının yuyulub aparılmasına, maili yamacların kütləvi torpaq eroziyasına məruz qalmasına gətirib çıxarır.

Torpağın əkin üçün əlverişli üst münbit qatı yuyulduqda torpaq kənd təsərrüfatı üçün yararsız vəziyyətə düşür. Yuyulmuş lil çaylara, dənizlərə axdıqda su hövzələri də bundan təsirlənir. Beləliklə, torpaq eroziyası təsərrüfat və su hövzələri  məhsuldarlığının zəifləməsinə və nəticədə ətraf mühitin deqradasiyasına gətirib çıxarır.

Maili kənd təsərrüfatı sahələri torpaq eroziyasına və qida maddələrinin tükənməsinə xüsusilə həssasdır ki, bu da və torpağın münbitliyinin azalmasına və məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Maili ərazilərdə  torpağın yamacı güclü yağışlar zamanı suyun axma sürətini və həcmini artırır, bu da suyun torpaq hissəciklərini yumasını asanlaşdırmaqla torpaq eroziyasını sürətləndirir. Eroziya prosesi məhsul yetişdirmək üçün vacib olan münbit torpağın itirilməsinə və məhsuldarlığın azalmasına və hətta məhsulun məhvinə səbəb ola bilər.

Maili əkin sahələrinin yaratdığı çətinliklərə baxmayaraq, bir çox fermerlər torpağın unikal xüsusiyyətlərinə uyğunlaşmaq üçün çox vaxt ənənəvi əkinçilik təcrübələrinə və yerli biliklərə arxalanaraq, sıldırım ərazilərdə məhsul əkməyə davam edirlər. Fermerlərə çətinliklər törətsə belə, onlar bu ərzilərdə əkindən imtina etməkdə tərəddüd edirlər. Bundan əlavə, şəhərlərin inkişafı nəticəsində düz torpaqların azalması və ya başqa məqsədlər üçün istifadəsi də maili ərazilərdə əkin aparılması üçün əsas təşviqedici məsələlərdəndir [1].

Torpaq eroziyasının maili torpaqlarda kənd təsərrüfatına təsirini azaltmaq üçün fermerlər tərəfindən eroziyanı azaltmağa və torpağın mühafizəsini təşviq etməyə kömək etmək üçün terraslama, kontur əkinçilik, malçlama, konservativ əkinçilik və örtük bitkilərindən istifadə kimi müxtəlif mühafizə təcrübələrindən istifadə edilə bilər.

Maili ərazilərdə əkin aparılmasının bir sıra üstünlükləri var ki, bunları da aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik: [2]

• Torpaq resurslarından səmərəli istifadə (adətən əkin üçün istifadəsi çətin ərazilərin əkin məqsədləri üçün istifadəsi)
• Eroziyanın qarşısının alınması (yağıntının çox olduğu ərazilərdə yağıntı sularının torpağı yumasının qarşısının alınması üçün maili ərazilərdə terraslar yaradılaraq sürətli su axınının qarşısı alınır);
• Torpaq sürüşmələrinin qarşısının alınması;
• Su qıtlığı müşahidə olunan ərazilərdə yağıntı sularının müəyyən müddət toplanaraq saxlanması, torpaqda nəmliliyin təmin edilməsi;
• Yaşıllaşdırma və torpağın keyfiyyətinin artırılması.

Maili ərazilərdə zəruri tədbirlər nəzərə alınmadan əkin aparılması (xüsusilə də texnikanın tətbiqi ilə şumun aparılması) tədricən əkin üçün yararlı torpağın əhəmiyyətli qisminin yamacın aşağı hissələrinə sürüşməsinə səbəb olur. Bu isə həmin ərazilərdə torpağın keyfiyyətini itirməsinə gətirib çıxara bilər [3].

Maili ərazilərdə tətbiq olunan əkin metodları. Maili ərazilərdə əkin aparılmasının əsas üstünlükləri eroziyanın (su eroziyası) qarşısının alınması [4] və suyun saxlanmasıdır [5]. Eroziyaya qarşı mübarizə məqsədilə bitki zolaqlarının, daş zolaqların, üfüqi torpaq bəndlərin və terrasların salınması, su toplanması üçün əkin çuxurlarının, aypara mikrosututarların salınması kimi metodlardan istifadə edilir.

Bitki zolaqları: Bitki zolaqları yamac boyu uzanan ot, kol və ya ağac kimi əkilir. Bu zolaq yamacdan aşağı axan suyu ləngidir və çöküntüləri tutub saxlayır. Zaman keçdikcə zolağın arxasında torpaq yığılaraq teras yarana bilər.

Daş zolaqlar: Daş zolaqlardan həm quru, həm də rütubətli ərazilərdə istifadə olunur. Zolaqlar arasındakı məsafə yamacın maililiyindən və tarlada daşın mövcudluğundan asılıdır. 2-5% maililiyi olan yamaclarda bu zolaqlar 25-50 metr məsafədə olurlar.

Üfüqi torpaq bəndlər: Üfüqi torpaq bəndləri də su axınını zəiflədir və yuyulmanın qarşısını alır. Üfüqi torpaq bəndlərinin su tutma qabiliyyətini artırmaq üçün bu bəndlərə "çarpaz bəndlər" tikilir. Çarpaz bəndlər suyun bənd boyu axmasının qarşısını alır. Bənd boyu daha maili ərazilərdə çarpaz bəndlər hər 10 metr məsafədə yerləşdirilir.

Terraslar: Terrasların mahiyyəti maili ərazilərdə yamac boyunca üfüqi, torpaq səthində suyun hərəkətini azaldan fiziki maneələr yaratmaqdan ibarətdir. Terraslarda maililik 0%, terrasın, yəni  yamacın maililiyindən asılı olaraq 1-1.5 metr olur. Hər 3-4 terrasdan sonra drenaj kanalı qurulur. Drenaj kanalının eni 20-30 sm, dərinliyi isə 10 sm olur.

Əkin çuxurları: Əkin çuxurları əllə qazılmış dairəvi çuxurlardır. Bu çuxurlar yağıntı suyunu toplayır və məhsulun istifadəsi üçün saxlayır. Hər bir çuxur təxminən 20 sm enində, 20 sm dərinlikdə olur. Əkindən sonra çuxurlar qismən açıq qalır ki, su yığsınlar.

Aypara mikrosututarlar: Aypara mikrosututarlar aypara formasında olan kiçik torpaq bəndləridir. Bu sututarlar yamacdan aşağı axan suyu tutub saxlayır. Bu tip sututarlarda sorqo, darı və noxud kimi bitkilər əkilə bilər.

Maili ərazilərin klassifikasiyası metodları. Dünya təcrübəsi göstərir ki, maililik dərəcəsindən asılı olaraq torpaqlarda kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin həyata keçirilməsi imkanları fərqlənir. Buna uyğun olaraq maili ərazilər müxtəlif siniflərə bölünür. Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti üçün uyğunluğa (Land Use Type matching, LUT) görə maili ərazilərin siniflərə bölgüsü maililik dərəcəsi və ya maililik əmsalına görə aparılır [6]. Beynəlxalq ədəbiyyatda əsasən maililik əmsalından istifadə edilir. Bu əmsal (hündürlük/məsafə)*100 düsturu ilə hesablanır və faizlə işarələnir. Məsələn, 100 metr məsafəlik ərazinin kənar nöqtələri arasındakı hündürlük fərqi 10 metr olarsa, onda (10 m/100 m)*100=10 olacaq. Yəni həmin ərazinin maililik əmsalı 10 faizdir [7]. Maililik əmsalının faiz və dərəcə ifadələrinin arasındakı nisbət təxminən 55% təşkil edir. Yəni dərəcə ilə ifadə edilmiş göstərici faizlə ifadə edilmiş göstəricinin təxminən 55%-nə bərabərdir.

Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti üçün uyğunluq baxımından maili ərazilər üzrə müxtəlif diapazonlar müəyyənləşdirilmişdir. Məsələn:

• FAO tərəfindən 7 sinif [8]:
  0-2%, 2-5%, 5-8%, 8-16%, 16-30%, 30-45% və >45%.
• Jeyms Hutton İnstitutu tərəfindən 6 sinif [9]:
  0-3, 4-7, 8-11, 12-15, 16-25, 26-30, və ˃30 dərəcə.
• Kanada Torpaq Məlumat Xidməti (CanSIS) tərəfindən 6 sinif [10]:
  0-3%, 4-9%, 10-15%, 16-30%, 31-60%, ˃60%
• USDA Təbii Resursların Qorunması Xidməti tərəfindən 6 sinif [11]:
  0-3%, 1-8%, 4-16%, 10-30%, 20-60%, ˃45%

Müxtəlif yanaşmaları ümumiləşdirərək, maili ərazilərin aşağıdakı bölgüsünü daha məqsədəuyğun hesab edirik.

Maililik sinifləri, %	Siniflərin adları
0-2	Təxminən 0 səviyyəsi
2-10	Mülayim maililik
10-15	Orta maililik
15-30	Güclü maililik
30-70	Həddindən artıq maililik
70-100	Çox dik maililik

Cədvəl 1. Maililik əmsalının faiz və dərəcə ifadələrinin arasındakı nisbət

Mənbə: Müəlliflər tərəfindən ümumiləşdirmə aparılaraq hazırlanmışdır [12].

&tab; Maili ərazilərdən istifadədə mailik dəyişməsinin əkin üçün təsiri dəmyə torpaqlar [13] və ənənəvi üsulla suvarılan (cazibə qüvvəsinin təsiri ilə) terrassız torpaqlar [14] üçün müxtəlif qiymətləndirilir. Belə ki, dəmyə ərazilər üzrə maililiyi 30%-dən yuxarı olan ərazilərin istifadə imkanları kəskin səviyyədə məhdud, 16-30% olan ərazilərin istifadə imkanları orta səviyyədə, maililiyi 8-16% olan ərazilərin istifadə imkanları yüngül səviyyədə məhdud olaraq qiymətləndirildiyi halda maililiyi 0-8% olan ərazilərin istifadəsində məhdudiyyət yoxdur.

          Maililiyi 8%-dən yuxarı olan suvarılan sahələrdə ərazilərin istifadə imkanları kəskin məhdud, maililiyi 5-8% olan suvarılan ərazilərin istifadə imkanları orta səviyyədədir. 2-5% maillikli ərazilərin istifadəsində məhdudiyyət yüngül səviyyəli, 0-2% mailikli ərazilər əkin üçün məhdudiyyətsiz sahə kimi dəyərləndirilir.

Maili ərazilərdə mexanikləşdirmə potensialı. Maili ərazilər mexanikləşdirmə potensalına görə də fərqlənir. Əkin prosesinə cəlb ediləcək texnikanın çəkisindən, təyinatındn, dağlıq ərazilərdə yerimə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq maili əraziləri dörd qrup altında qruplaşdırmaq olar: 

Maililiyi <5% və ya 0-3 dərəcə olan ərazilər: Adi kənd təsərrüfatı maşınları, o cümlədən traktorlar, kombaynlar və digər avadanlıqlarla tam mexanizasiya potensialı var. Torpaqların eroziya riski minimumdur. Bu ərazilər taxıl, tərəvəz və digər intensiv əkinçilik təcrübələri üçün əlverişlidir.

Maililiyi 5-15% və ya 3-8 dərəcə olan ərazilər: Torpaq eroziyası riski və relyef problemlərinə görə ağır texnikanın istifadəsinə bəzi məhdudiyyətlərlə qismən mexanikləşdirmə üçün uyğundur. Eroziya riskini azaltmaq və mexanikləşdirilmiş əkinçiliyi daha məqsədəuyğun etmək üçün terraslaşdırma, zolaq və bəndlərin tətbiqi və digər torpaq mühafizəsi təcrübələri lazım ola bilər. Çoxillik meyvə ağacları, üzüm bağları, otlaqlar və bəzi tərəvəzlər kimi məhsullar müvafiq texnika və idarəetmə üsulları ilə becərilə bilər.

Maililiyi 15-30% və ya 8-16 dərəcə olan ərazilər: Torpağın eroziyası, torpağın sıxılması və maili ərazilərdə texnikaların qeyri-sabitliyi riskinin yüksək olması səbəbindən mexanikləşdirmə üçün məhdud potensial. Becərmə üçün əl əməyi və ya dik yamaclar üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi avadanlıq tələb oluna bilər. Aqromeşə sistemləri, çoxillik bitkilər və geniş otlaqlar dik yamaclarda daha uyğun ola bilər. Terras, zolaq və bəndlərin tətbiqi və digər eroziyaya qarşı mübarizə tədbirləri çox maili ərazilərdə torpaqların davamlı idarə edilməsi və becərilməsi üçün vacibdir.

Maililiyi >30% və ya >16 dərəcə olan ərazilər: Həddindən artıq ərazi problemləri və yüksək eroziya riski səbəbindən mexanikləşdirilmiş əkinçilik üçün ümumiyyətlə yararsızdır. İxtisaslaşdırılmış bitkilər və ya aqromeşəçilik sistemləri üçün məhdud kənd təsərrüfatı avadanlıqlarının istifadəsi mümkün ola bilər, lakin əl əməyi və ya mühafizə olunan, yaxud istirahət məqsədli alternativ torpaq istifadəsi daha çox yayılmışdır.

Maili və dağlıq ərazilər üzrə dəstək təcrübəsi. Avropa Birliyi dağlıq ərazilərdə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan fermerlərin dəstəklənməsini həyata keçirir. Dağlıq ərazilər əlverişsiz ərazilər sırasına daxil edilib. Bu dəstək əsasən kənd yerlərinin inkişafı proqramları vasitəsilə CAP (Common Agricultural Policy) çərçivəsində həmin fermerlərə kompensasiya ödənişi formasında həyata keçirilir. Ümumilikdə isə əlverişsiz ərazilər - dağlıq zonalar (hündürlük, maililik və coğrafi mövqe kimi parametrlərlə müəyyən edilir),  sahil və ya adada yerləşmə kimi xüsusi əlverişsiz mövqe ilə xarakterizə olunan ərazilər, aralıq ərazilər (səkkiz biofiziki əlverişsizlik meyarı əsasında müəyyənləşdirilən ərazilər) olmaqla 3 qrupa bölünmüşdür [15].

Təbii məhdudiyyətləri olan əraziləri müəyyən etmək üçün CAP səkkiz əlverişsizlik biofiziki obyektiv meyar təqdim etdi. Həmin meyarlar bunlardır [16]:

Aşağı temperatur: Orta temperaturun aşağı olması səbəbindən vegetasiya mövsümü qısa olan ərazilər.

Quraqlıq: Su qıtlığı və ya tez-tez quraqlıq şəraiti yaşayan bölgələr.

Həddindən artıq torpaq nəmliyi: Məhsuldarlığa mane ola biləcək bataqlığa və ya həddindən artıq torpaq nəminə meyilli ərazilər.

Zəif torpaq drenajı: Bataqlığa və məhsuldarlığın azalmasına gətirib çıxaran zəif quruyan torpaqları olan ərazilər.

Dik yamac (Maili ərazilər): Əkinçilik fəaliyyətini çətinləşdirən və eroziyaya meyilli olan dik və ya çox dik yamaclarla xarakterizə olunan ərazilər.

Torpaq teksturası: Qumlu torpaqlar və ya ağır gil torpaqlar kimi kənd təsərrüfatı məhsuldarlığını məhdudlaşdıran torpaq teksturasına malik ərazilər.

Qayalıq: Bitkilərin becərilməsini və ya yetişməsini məhdudlaşdıra bilən qayalı relyefli/daşlı və ya dayaz humus qatı olan ərazilər.

Daimi daşqınlar: Daimi daşqınlara məruz qalan, kənd təsərrüfatı torpaqları qismən və ya tamamilə yararsız hala düşən ərazilər.

Kənd təsərrüfatının inkişafı, ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi beynəlxalq səviyyədə əsas prioritet məsələlərdəndir. Bu məqsədlə Avropa Birliyində əlverişsiz ərazilərdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarını dəstəkləmək üçün digər bir mexanizm isə “Keyfiyyət paketi”nin (“Quality package” - Regulation (EU) 1151/2012) tətbiq edilmişdir. Bu mexanizm məhsulların dəyərini artırmaq üçün ixtisaslaşdırılmış etiketləmədən, məsələn, “ada təsərrüfatçılıq məhsulu” və ya “dağ məhsulu” (“product of island farming” and “mountain product”.) kimi etiketləmədən istifadə etmək imkanını təqdim edir.  Burada əsas hədəf həmin ərazilərdə istehsal olunmuş məhsulların (xüsusilə də ərzaq məhsullarının) ekoloji təmiz məhsul kimi təqdim edilə bilməsi imkanlarından istifadə edərək daha yüksək qiymətə satışının təmin olunmasından ibarətdir.

Fransa, İtaliya, İspaniya, Avstriya, İsveçrə CAP çərçivəsində maili ərazilərdə salınan üzümlüklərin subsidiyalaşdırılmasını da həyata keçirir [17].

Afrika, Çin və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində (Məsələn Vyetnam, Tailand, Filippin və s.) dövlət fermerlərə maili ərazilərdə torpaqqoruyucu tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün ödənişlər edir və ya görülən tədbirlərlə bağlı xərcləri qarşılamaq üçün kompensasiyalar ödəyir. Kompensasiyanın həcmini müəyyənləşdirmək üçün müvafiq ərazilərdə həyata keçirilməli əsas zəruri torpaqqoruyucu tədbirlər planlaşdırılır və həmin tədbirlərin həyata keçirilməsi xərcləri hesablanır. Beləliklə, yerli şərait nəzərə alınaraq 1 hektar ərazidə torpaqqoruyucu tədbirlərin həyata keçirilməsi xərci müəyyənləşdirilir. Həmin tədbirləri həyata keçirən fermerlərə isə müəyyənləşdirilmiş xərc həcmində kompensasiya ödənilir. Eyni zamanda, əlverişsiz ərazilərdə yaşayan fermerlərin maliyyə resurslarına əlçatanlığını təmin etmək üçün güzəştli kreditlər və digər güzəştli maliyyə mexanizmlərinin tətbiq edilməsi prosesi də həyata keçirilir [18].

Yaponiyada dağlıq ərazilərdə yaşayan fermerlərə əlverişsiz ərazilərdə fəaliyyətlə məşğul olduqları üçün xüsusi subsidiyalar ödənilir.

ABŞ-da keçən əsrin 30-cu illərindən torpağın mühafizəsinin təşkili, əkinçilik zamanı meydana çıxan və təbii ekoloji problemlər səbəbindən yaranan pozuntuların  aradan qaldırılması üçün Ekosistem Xidmətlərinə görə Ödənişlər mexanizmi tətbiq edilir. Bu proqrama görə “Torpaqlarında torpaq, su və digər təbii resurslarla bağlı problemlərin ekoloji cəhətdən faydalı və qənaətcil şəkildə həll edilməsi üçün uyğun fermerlərə texniki və maliyyə yardımı” göstərilir. Fərdi müqavilələr əsasında fermerlər hökumətlə ətraf mühitə uyğun kənd təsərrüfatı və təbiəti mühafizə təcrübələrini qəbul etməyə razılaşırlar.

 

 Azərbaycanda maili ərazilərdən səmərəli istifadə istiqamətləri

Azərbaycanda landşaftın iki əsas forması var - düzənliklər və dağlar. Ölkənin ümumi ərazisinin 60%-ni dağlar tutur [19]. Maililiyi yüksək olan ərazilər əsasən dağlıq landşaft olan yerlərdə üstünlük təşkil edir.

Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi ərazilərinin əksəriyyəti (ölkə ərazisinin 43,3%-i) eroziyaya məruz qalmış və məhsuldarlığını itirmişdir. Eroziyaya uğramış torpaqların münbitliyinin bərpası və saxlanması üçün zona kompleks eroziyaya qarşı tədbirlər həyata keçirilməlidir. Mübarizə tədbirləri tətbiq edilərkən təbii zonaların torpaq-bitki örtüyü, iqlim şəraiti, torpaq eroziyasının dərəcəsi, yamac meylləri və landşaftların ekoloji şəraiti nəzərə alınmalıdır.

Eroziya və Suvarma Elmi-Tədqiqat İnstitutunun məlumatlarına əsasən torpağın mühafizəsi sxemləri 5º-ə qədər olan yamaclarda və əsasən becərilən məhsulların becərilməli olduğu zəif və yuyulmuş ərazilərdə tətbiq edilməlidir. Çoxillik ot bitkiləri bu dövriyyənin 20%-i nisbətində olmalıdır. İnstitutda son 30 ildə aparılan tədqiqatların nəticələri göstərmişdir ki, növbəli əkin sistemində otlaq bitkilərində 5-10º yamaclar üstünlük təşkil etməli və becərilən məhsulların 20-25%-dən çox olmamalıdır. Çoxillik kol köçürmələrindəki bitkilərdə 25-30% çoxillik otlar olmalıdır [20].

Torpaq örtüyünün eroziyadan qorunması üçün hidrotexniki, aqrotexniki, fitomelorativ tədbirlər kompleks və tamamlayıcı şəraitdə həyata keçirilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, maili yamaclarda eroziya prosesinin qarşısını yalnız su axınını yamac eni boyunca yönləndirdikdə tam almaq mümkündür. Belə yamaclarda eroziyaya qarşı əlavə tədbirlər görülməlidir.

Dağətəyi və dağlıq rayonların maili ərazilərində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, suvarma texnikasının tətbiqi eroziyanın qarşısını almaqla yanaşı, torpağın nəmlik təlabatının kifayət qədər saxlanmasında müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Qeyd edilən səbəbləri nəzərə alaraq maili ərazilərdə tövsiyə edilən suvarma üsulları aşağıdakı kimidir [21].

• Yarıqlı şırımlarda;
• Yağışın aşağı intensivliyi ilə çiləmə;
• Qarışıq və olmadan incə dispers nəmləndirici çiləmə ilə birləşmə;
• Damcı suvarma

Bağ sahələri istisna olmaqla maili ərazilərdə səthi suvarma üsulu əlverişli hesab edilmir. Mütərəqqi suvarmanın tətbiqi və təkmilləşdirilməsi həm su sərfinin qarşısını almaqla ətraf mühitin mühafizəsinə, həm də eroziya hadisəsinin qarşısının alınmasında səmərəlidir.

Azərbaycanda cəmi əkin sahələri və çoxillik əkmələrin maililik dərəcəsinə görə bölgüsü.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkini ərazinin maililik dərəcəsinə görə qeyri-bərabər paylanmışdır. Ümumi əkin sahələrinin 920 min hektardan artıq hissəsi maililiyi 5 dərəcəyə qədər olan ərazilərdə yerləşir. Təqribi olaraq 30% əkin sahəsi 5-10 dərəcəli, 13%-dən çox olmayan hissə 8.5-16.5 dərəcə maililikli sahələrdə qeydə alınmışdır. Mövcud əkin sahələrinin 8%-ə qədərinin daxilində maililiyi 16.5-35 dərəcə aralığında olan əkinə rast gəlmək mümkündür. Ölkə ərazisində çox az (~300 ha) olsa da maililiyi yüksək olan ərazilərdə əkin sahələrinə rast gəlmək mümkündür (bax – Diaqram).

Nəticə

Beləliklə, maili ərazilərin əkin üçün səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi zamanı müəyyən edilmişdir ki, bu ərazilərdə əkin aparılması torpaqların mühafizəsi, bərpası baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu ərazilərdə torpaqların strukturu, çirklənmə səviyyəsi nəzərə alınmaqla  yerinə yetiriləcək tədbirlərinin layihələndirilməsi, ərazinin düzgün təşkili və kənd təsərrüfatı bitkilərinin elmi əsaslarla yerləşdirilməsi üçün genişmiqyaslı torpaq tədqiqatları aparılmalıdır. Tədqiq olunan ərazilər üçün eroziya amillərinin xəritəsi və eroziyaya qarşı tədbirlərin xəritəsi tərtib edilməlidir. Eləcə də, beynəlxalq səviyyədə əhəmiyyət kəsb edən maili ərazilərdən kənd təsərrüfatında istifadə, onların qorunması, torpaqqoruyucu tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün fermerlərə kompensasiyaların ödənilməsi və digər dəstək tədbirləri kimi fəaliyyətlərin ölkə ərazisində tətbiqi də məqsədəuyğundur. Eyni zamanda yerli icmaların bu istiqamətdə məlumatlandırılması və təlimləndirilməsi, fermerlərin maarifləndirilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələ kimi qarşıda durur.

Ədəbiyyat

1. https://www.planttheplanet.org/news-1/2014/6/24/farming-on-sloping-land
2. https://www.fao.org/3/t1483e/T1483E03.htm
3. https://portal.lancaster.ac.uk/intranet/news/article/ploughing-and-tilling-soil-on-slopes-is-jeopardising-future-farm-yields
4. https://www.unicatt.eu/universita-cattolica
5. https://mb.com.ph/2023/5/3/five-farming-techniques-to-practice-on-sloping-agricultural-land-to-mitigate-soil-erosion-and-nutrient-depletion
6. https://www.fao.org/3/a1075e/a1075e.pdf
7. https://www.e-education.psu.edu/natureofgeoinfo/book/export/html/1837
8. https://www.fao.org/3/t1483e/T1483E03.htm
9. https://www.hutton.ac.uk/
10. https://sis.agr.gc.ca/cansis/nsdb/slc/v3.2/cmp/slope.html
11. https://agsite.missouri.edu/slope-and-landscape-features/
12. https://sis.agr.gc.ca/cansis/taxa/cssc3/chpt18.html
13. https://www.fao.org/3/a1075e/a1075e.pdf
14. https://www.fao.org/3/a1075e/a1075e.pdf
15. https://www.euractiv.com/section/agriculture-food/news/farming-in-mountainous-areas-a-fragile-balance/
16. https://agriculture.ec.europa.eu/common-agricultural-policy/rural-development_en
17. http://www.springer.com
18. Smart subsidies for sustainable soils: Evidence from a randomized controlled trial in southern Malawi, Patrick S. Ward, Lawrence Mapemba, Andrew R. Bell // Journal of Environmental Economics and Management 110 (2021) 102556
19. https://namazerbaijan.org/about-azerbaijan-geography
20. https://juniperpublishers.com/jgwh/JGWH.MS.ID.555842.php
21. ASAG-02-0055.pdf (actascientific.com)